Vele illustraties van de collectie werden door Clusius en Lobelius als voorbeeld gebruikt voor het laten maken van houtblokken en voor het bepalen van de kleuren bij het drukken van hun kruidenboeken en het inkleuren ervan.
De verzameling aquarellen werd na de dood van Karel aan de medische faculteit van Leuven geschonken. In 1595 verwierf Karel van Arenberg (1550-1616) de collectie, die door hem werd uitgebreid met aquarellen van de hand van Raphaël van Coxcie. Later kwam de verzameling in de bibliotheek van Friedrich Wilhelm, keurvorst van Brandenburg en later koning van Pruisen. Deze bibliotheek lag aan de basis van de Koninklijke Bibliotheek van Berlijn, die in 1919 de Preussische Staatsbibliothek werd. Zo belandden de Brugse aquarellen in Berlijn waar ze, ondertussen gebonden in 15 banden, een naamloos bestaan leidden onder de signatuur ‘Libri picturati A 16-30’.
In de Tweede Wereldoorlog werd de collectie ter bescherming in de kerk van het Benedictinijner klooster in Grüssau (Krzeszów) in Polen (Silezië) ondergebracht. Na de oorlog bleef de verzameling in Polen en kwam in 1947 in de universiteitsbibliotheek van Krakau (Kraków), de Biblioteka Jagiellońska, terecht. Deze collectie bevat 112 aquarellen van vogels, 36 van vissen en 28 van viervoeters. Het grootste deel van de verzameling (1429 aquarellen, samengebracht in de banden A18 tot A30) bestaat uit aquarellen van planten. Ze kan als een der belangrijkste plantenverzamelingen uit de 16e eeuw bestempeld worden.
Inhoud van het boek
Het zeer fraai uitgevoerde boek Drawn after nature gaat uitvoerig in op het ontstaan van de albums met aquarellen, op de historische achtergronden en op de hoofdrolspelers (Karel van Sint Omaars, Carolus Clusius, Jacob van den Coornhuuse, Pieter van der Borcht, Karel van Arenberg), en hoe de collectie van Brugge in Polen terechtkwam. Er zijn hoofdstukken over de bronnen die worden geciteerd in de geschreven tekst op de bladen met tekeningen; over de technische aspecten van de aquarelbladen; over de relatie met de geschiedenis van de Leidse Hortus medicus en Hortus botanicus (aan de wieg hiervan stond Clusius, die professor in Leiden was van 1593 tot aan zijn dood in 1609); over hoe de Libri Picturati zich verhouden tot de vroege botanische illustraties.
De aquarellen worden van diverse kanten belicht. Er zijn aparte hoofdstukken over de algen, mossen en korstmossen in de Libri Picturati; over de paddenstoelen; over de bloeiende planten; over de morfologie en over de verspreiding en het voorkomen van de afgebeelde planten; over de eerste aanzet tot een ecologische benadering; over volksnamen (met name Italiaanse en Nederlandse volksnamen: veel namen in de annotaties op de bladen verwijzen o.a. naar Dodoens); over voedselplanten; over geneeskrachtige kruiden en keukenkruiden; over planten voor het vee en planten voor het dagelijks gebruiik; over sierplanten (waartoe vele voor die tijd nieuwe, uitheemse planten behoren); over de in de Libri Picturati afgebeelde dieren. In twee aanhangsels wordt aandacht besteed aan de naamgeving volgens Caspar Bauhin, die in de annotaties in de albums A18 en A19 wordt gehanteerd, en aan de wetenschappelijke namen van planten, dieren en voorwerpen afgebeeld op de aquarellen, met alle volksnamen. Een literatuuroverzicht en een uitvoerig zakenregister completeren het werk
Illustraties
Bovenstaande heeft betrekking op de tekst. De kern van het boek wordt echter gevormd door de aquarellen zelf. Voor de eerste maal worden in één werk alle aquarellen (1429) van de planten in de Libri Picturati afgebeeld (banden A18-A30). (De albums met dierenafbeeldingen, A16 en A17, zullen in een aparte uitgave worden gepubliceerd.) Het is heel bijzonder dat men alle aquarellen, met de bijbehorende tekst die op de bladen is geschreven, bij elkaar in één band heeft samengebracht. De annotaties zijn volledig in druk weergegeven, met de recente wetenschappelijke namen erbij. Maar, ook al telt het boek 368 pagina's, een dergelijke omvang is bij lange na niet toereikend om de prachtige tekeningen allemaal paginagroot te reproduceren. De oorspronkelijke bladen hebben een afmeting van 35,5 x 50,5 cm. Deze moesten dus al worden verkleind tot de afmetingen van het boekblok: ca. 23 x 33 cm, om full page illustraties te krijgen. Hoe zijn de aquarellen nu in het boek weergegeven? Alle bladen zijn in kleur gereproduceerd, als een catalogus, in de volgorde van de albums. Dit zijn kleine plaatjes geworden, 4 x 5,8 cm. Voor de meeste is dit voldoende om een redelijke indruk van de oorspronkelijke aquarel te krijgen, maar van de schoonheid en detaillering van de illustraties is op deze plaatjes op postzegelformaat nauwelijks te genieten. Gelukkig is er van een behoorlijk aantal aquarellen een grotere afbeelding in het boek opgenomen. Er zijn drie formaten: ca. 7,5 x 10,5 cm (183 aquarellen), 10 x 14 cm (32 aquarellen, formaat: kwart pagina) en 23 x 33 cm (58 aquarellen, full page).
De grote afbeeldingen (in totaal dus 90 reproducties) zijn verspreid over het gehele werk. De kleinere afbeeldingen staan in het catalogus-gedeelte. Dit is aldus vormgegeven: op twee tegenoverstaande pagina's worden telkens 16 tot 20 aquarellen getoond (op een aantal enkele pagina's 10 aquarellen) met de bijbehorende tekst in annotaties. Meestal worden twee van de kleine plaatjes per dubbelpagina in een iets groter formaat (7,5 x 10,5) weergegeven. Alles bijeen is er heel veel moois te zien, de aquarellen zijn van een grote schoonheid. De annotaties van de originele tekst (namen, gegevens over voorkomen, bloeitijd e.d.) en de recente botanische namen zijn boeiend en instructief.
Misschien mogen we hopen dat er ooit een internetuitgave van de Libri Picturati verschijnt. De foto's zijn er al, de annotaties zijn uitgewerkt, de ‘vertaling’ van oude namen naar recente wetenschappelijke namen ligt klaar; dus het basismateriaal voor een prachtige website is aanwezig.
De Libri Picturati en Dodoens
Omdat de site waarop deze bespreking wordt gepubliceerd een belangrijke plaats inruimt voor Rembert Dodoens, willen we hier ook enige aandacht schenken aan het feit dat Dodoens regelmatig in het onderhavige werk wordt genoemd. Dit heeft ermee te maken dat voor de naamgeving van de planten in de Libri Picturati nogal eens wordt verwezen naar Dodoens, met name naar diens Cruijdeboeck van 1554 en naar de Latijnse versie hiervan uit 1583, Stirpium historiae pemptades sex.
Allereerst moet worden aangestipt dat het gebruik van de titels van Dodoens’ werken niet exact is. Naast elkaar worden gebruikt: Cruijdeboeck en Cruydt-boeck voor hetzelfde werk. Dodoens’ eerste botanische werk heeft als titel: Cruijdeboeck, dat in 1554 verscheen. In 1563 kwam hiervan een nieuwe druk uit. In feite was dit de derde herziene uitgave, want al in 1557 had Clusius een Franse vertaling gemaakt, die op zich een herziening van de complete tekst van 1554, met een uitbreiding van het aantal planten, behelsde. De uitgaven van 1554 en 1563 waren beide getiteld: Cruijdeboeck. Pas later, ná de publicatie van de Latijnse editie in 1583, is er sprake van de titel Cruydt-boeck: de herziene uitgaven, gebaseerd op de Latijnse edite van 1583, gingen zo heten. Hiervan verschenen drie edities, in 1608, 1618 en 1644.
Op verschillende plaatsen in Drawn after nature wordt gesproken over het Cruydt-boeck, terwijl het Cruijdeboeck wordt bedoeld: (blz. 16) "... Cruydt-boeck, which was published in Dutch in 1554", (blz 45) "... Clusius translated both Dodonaeus's Cruydtboeck and Garcia da Orta's work on East Indian plants into Latin" [dit is bovendien niet helder geformuleerd: Clusius vertaalde het boek van Dodoens in het Frans, niet in het Latijn], en (blz. 52) "Cruydt-boeck (1554)".
Op blz. 64 is er een verwijzing naar de Nederlandse vertaling van het Neue Kreüterbuch (1543) van Leonhart Fuchs. Deze vertaling wordt wel toegeschreven aan Rembert Dodoens; ze is echter niet verschenen in 1543 (of 1545), maar een aantal jaren later, namelijk in 1549. Ze moet in elk geval later dan 1545 zijn uitgekomen, want de Nederlandstalige uitgave is niet geïllustreerd met de kleurenplaten van de oorspronkelijk in het Latijn gepubliceerde editie (welke ook in de Duitse editie staan), maar bevat de sierlijke houtsneden uit 'das kleine Buch', de Fuchs in 'pocketformaat', met alleen de houtsneden, uit 1545. (Bron: Frederick G. Meyer, Emily Emmart Trueblood en John L.Heller, The great herbal of Leonhart Fuchs, Stanford University Press, Stanford 1999, blz. 135: "A Dutch edition in small folio, Den Nieuwen Herbarius, was published by Isengrin (...) with the smaller (12 cm) figures. According to Marzell (1938, p. 13) [Heinrich Marzell, Leonhart Fuchs und sein New Kreüterbuch (1543). In facsimile ed., pp. 1-80, Leipzig 1938], the text was a translation of the New Kreüterbuch of 1543. Claus Nissen and others are incorrect in dating the Dutch edition "um 1545". If Fuchs was 48 (XLVIII, as indicated in the title above the portrait) and had been born in 1501, 1549 would be the correct year of publication of the Dutch imprint.")
Dan nog iets over de volksnamen bij Dodoens. In het hoofdstuk "Common names in French, German, and Dutch" (blz. 111-112) wordt een aantal keren verwezen naar pagina's uit het Cruijdeboeck van Dodoens. Het gaat dan om de uitgave van 1554. Ik vraag mij af: waarom is de eerste editie van het Cruijdeboeck uit 1554 gekozen als bron om uit te citeren, en niet de tweede, herziene en uitgebreide, editie uit 1563? Dit boek zou toch heel goed gebruikt kunnen zijn door de kring rond Karel van Sint Omaars, aangezien de activiteiten met betrekking tot het vervaardigen van de aquarellen van de Libri Picturati zich hebben afgespeeld in de jaren 1565-69 en de naamgeving vermoedelijk van nog latere datum is? Dat dit niet zo'n gekke gedachte is, blijkt uit een van de volksnamen die als illustratie worden vermeld. Op blz. 112, rechter kolom, lezen we dat de wegedoorn (Rhamnus cathartica) op blad A20.014 van de Libri Picturati Rynbeziedoorn en Rhynbesien wordt genoemd, "whereas these names are not mentioned in Dodoens". Inderdaad, in de eerste editie van het Cruijdeboeck (1554) komt de naam Rhynbesien nog niet voor, maar in de uitgave van 1563 wél (als Rhijnbesien naast Rhynbesien), namelijk in deel VI, hoofdstuk 30, bladzijde 608, zie de gescande pagina:
http://archiv.ub.uni-marburg.de/dodoens/boeck/pg_0654.jpg
Ook in de edities van het Cruydt-boeck uit later jaren (1608, 1618, 1644) vindt men de naam Rhijnbesien/Rhynbesien terug, bijvoorbeeld in de uitgave van 1644 op blz. 1186 (oude Latijnse namen: Rhamnus solutivus, Baccae Rhenanae). Zie: http://www.leesmaar.nl/cruydtboeck/lr/01186.jpg
Een andere volksnaam, cleyn tynghelkens, voor de kleine brandnetel (Urtica urens) wordt inderdaad noch in de uitgave van 1554, noch in die van 1563 vermeld, en evenmin in een van de drie edities van het Cruydt-boeck. Dit is des te verwonderlijker omdat tot op heden in Vlaanderen de namen tengel en tingel in gebruik zijn voor de brandnetel, evenals in Zeeuws-Vlaanderen en op Zuid-Beveland. Deze namen duiden op 'branden', want tingelen is een oud-Nederlands woord voor branden (speciaal gezegd van netels). En volgens de Vlaamse auteur E. Paque is tingelen een Vlaams woord voor steken. In Zuid-holland sprak men ook wel van zengel; deze naam is afkomstig van zengen, dat wil zeggen: licht branden.
Enkele links ter verdere oriëntatie
Karel van Sint Omaars (door Jacques de Groote)
http://www.tzwin.be/omaars.htm
De Libri Picturati (door Jacques de Groote)
http://www.tzwin.be/libri%20picturati.htm
Carolus Clusius
http://nl.wikipedia.org/wiki/Carolus Clusius
Clusiusproject Leiden en de Libri Picturati
Sinds 2004 wordt onder auspiciën van het Scaliger Instituut te Leiden het onderzoeksproject naar de botanicus Carolus Clusius (1526-1609) uitgevoerd (Clusius was van 1593 tot 1609 verbonden aan de Leidse universiteit). De uitgave van Drawn after nature is een publicatie die in samenwerking met het Clusiusproject tot stand is gekomen.
http://www.bibliotheek.leidenuniv.nl/bijzondere-collecties/scaliger-instituut/projecten/clusius.html
De Clusiustuin in Leiden
http://www.clusiusstichting.nl/tuin.html
Tuinen en Verborgen Hoekjes in Brugge (door Andries van den Abeele),
hoofdstukje "Een groot botanicus in Brugge"
http://users.skynet.be/sb176943/AndriesVandenAbeele/tuinen.htm
R. van der Hoeden
Plantaardigheden.nu - Vragen en antwoorden en discussie |
