Beschrijvingen van planten

Viooltje (Driekleurig) - Viola tricolor

• Zie Overzicht van deze plant: Viooltje (Driekleurig) - Viola tricolor (G.van Elteren)

Cruijdeboeck 1554 Van Penseen	Cruydt-Boeck 1644 Van de Penseen oft Violetten met drijderleye verwe	Artseny 1800 Driekleurige viool - Viola tricolor	Flora Batava 1800 Viola tricolor - Driekleurige Viooltjes

   'De lieveling van de gelukkige kinderen, die hun zondagmiddag in de duinen kunnen doorbrengen met spelen en wandelen.' Zo beschrijven in 1899 Heimans en Thijsse, twee pioniers van de Nederlandse natuurbescherming, de Duinviooltjes (Viola curtisii, vroeger gezien als een ondersoort van het Driekleurig Viooltje). Onweerstaanbaar zijn ze voor plukgrage kinderen. Viooltjes, ook de kleinste wilde exemplaren, springen snel in het oog en charmeren. Met hun kleurrijke, vlinderachtige gezichtjes, vaak bezet met contrastrijke kleuren, lijken ze je aan te kijken en toe te lachen.

   De bloemen bevatten vijf kelk- en kroonbladeren. Op zich is dat niets bijzonders. De kelkbladeren, elk bezet met een naar beneden wijzende slip, vormen een gelijkmatige ster aan de onderkant van de bloem. De kroonbladeren zijn echter ongelijk van vorm en grootte. Het onderste kroonblad, meestal het grootste, staat in het midden. De vier anderen staan in twee rijen van twee daarboven. Door deze opbouw is de bloem tweezijdig symmetrisch, dat wil zeggen: er is maar één spiegel-as denkbaar die de bloem in twee gelijke helften verdeelt. Daardoor hebben de kroonbladeren samen iets weg van een gezichtje.

   Het onderste kroonblad heeft nog een bijzonderheid. Het bevat aan de onderzijde een naar achteren wijzende bloembuis, de 'spoor'. Binnenin de bloem zitten vijf meeldraden waar je goed naar moet zoeken, want ze vormen een aaneengesloten kokertje. Dat viooltjes je zo aan lijken te kijken, hangt niet alleen samen met de typische vorm van de bloem, maar ook met de stengel. Die maakt namelijk vlak onder de bloem een scherpe buiging, zoals de nek van een zwaan. De bloem rust daardoor niet horizontaal bovenop op de stengel, zoals bij veel planten het geval is, maar staat bijna verticaal omhoog.

Maarts Viooltje: het blauwe engeltje

   Er zijn talloze soorten viooltjes met soms afwijkende bloemen. Zo draagt het Hondsviooltje (Viola canina) tijdens de korte dagen van het voor- en najaar de beschreven tweezijdig symmetrische bloemen. Maar tijdens de lange dagen van hartje zomer zitten er minuscule 'cleistogame' bloemen aan. Letterlijk zijn dit bloemen die 'in het geheim huwen'. Ze openen zich niet en de bestuiving en bevruchting vindt binnenin plaats, waarna ze gewoon zaden vormen.

   Een van de vroegst bloeiende wilde viooltjes is het vrij zeldzame Maarts Viooltje of Welriekende Viooltje (Viola odorata). In de volksmond heet deze soort ook wel het 'blauwe engeltje'. Zij groeit, in tegenstelling tot de meeste andere violen, op beschaduwde plaatsen, onder heggen, bomen en langs slootkanten. Ze draagt geen echte stengel maar een rozet van ronde bladeren en vormt kruipende uitlopers aan het einde waarvan nieuwe plantjes ontstaan. De bloemen zijn paarsviolet, soms wit of roze en, zoals de naam al suggereert, zoetgeurend. Deze soort wordt met name in Zuid-Europa geteeld voor de parfumindustrie.

Tegen hoofdpijn en katers

   Vroeger werden Maartse Viooltjes op de vloer van huizen en kerken gestrooid om de lucht van vocht te verdrijven. Volgens sommigen zou de naam van viooltjes van deze geurende soort afstammen: het Latijnse woord 'viola' komt van het Oud-Griekse 'vion', waarmee vroeger welriekende planten werden aangeduid.

   De combinatie van het vroege bloeien en de opvallende geur heeft dit viooltje lang geleden al in de schijnwerpers geplaatst. In de Middeleeuwen waren de eerste viooltjes aanleiding tot uitbundige voorjaarsfeesten. En als daar te veel alcohol bij gedronken werd, geen nood: de Romeinen beweerden al dat het dragen van kransen van viooltjes 'verkoelend' werkt en de kater verzacht. De Romein Plinius gaf een vergelijkbaar advies: drink viooltjesthee tegen de hoofdpijn na een kater. Een achttiende-eeuws spreekwoord zegt dat viooltjes werken tegen 'verbuistheid' (dronkenschap): 'De violet verdrijft verbuistheid, zwaarte en pijn van 't hoofd en zou ook goed voor 't vallend euvel zijn.' En let op: slik de eerste drie viooltjes die je aan de bosrand vindt snel door, anders word je ziek.

Liefdesdranken

   Een warme, vroege voorjaarsdag en die zwoele, zoete geur... de overstap naar de liefde is dan nog maar een kleine. Geen wonder dat van viooltjes liefdesdrankjes werden getrokken. De liefdesverhalen rondom het viooltje zijn talrijk. Zo maakte Venus, de Romeinse godin van de liefde, ruzie met haar zoon Cupido over wie de mooiste was: zijzelf of een groepje meisjes. De ongehoorzame Cupido koos voor de meisjes. Venus werd daar zo kwaad over, dat ze de meisjes bont en blauw sloeg en ze in viooltjes veranderde.

   Een doldwaas liefdesverhaal komt voor in A Midsummer Night's Dream van Shakespeare. Hij gebruikt de 'love-in-idleness', een synoniem voor het viooltje, in een aantal vermakelijke amoureuze taferelen. De schrandere dwerg Oberon, koning van de elfen, perst het bloemsap in de ogen van zijn slapende Titania. De werking van dit vocht is onverbiddelijk:

The juice of it on sleeping eye-lids laid
Will make or man or woman madly dote
Upon the next live creature that it sees.

   De eerste die Titania na haar ontwaken tegenkomt is de onooglijke Bottom die zich als een ezel heeft vermomd. Ze raakt hevig verliefd op hem.

Bescheiden en nederig

   In de christelijke traditie staat het viooltje voor deugden als bescheidenheid en nederigheid. Vooral op schilderijen met de aanbidding van Maria met haar kind figureren viooltjes regelmatig. Violet, de overheersende kleur van (veel) viooltjes, in feite een mengkleur van rood en blauw, is in de christelijke traditie verbonden met het offerbloed en spiritualiteit. In de liturgische traditie staat violet voor boete, zonde en inkeer, vooral tijdens de adventstijd. En witte viooltjes moeten dan wel helemaal het symbool van bescheidenheid zijn. En inderdaad, er groeiden witte viooltjes in 1253 op het sterfbed van de vijftienjarige Fina, een Toscaans meisje uit San Gimignano aan wie paus Gregorius de Grote was verschenen die haar haar dood kwam voorspellen. Fina was zo nederig dat ze zelfs nog tijdens haar ziekte voor de armen zorgde.

Kleurstoffen

   De kans is groot dat het bij deze witte viooltjes gaat om het algemeen voorkomende Akkerviooltje (Viola arvensis). Deze soort draagt kleine, geelwitte bloemen. Maar het kan, opvallend genoeg, net zo goed het Duinviooltje zijn geweest. Want hoewel die meestal blauwpaars is, kan zij ook af en toe wit zijn. Deze variatie in kleurpatronen is kenmerkend voor viooltjes. Daardoor is het soms moeilijk ze op grond van de bloemkleur op naam te brengen. De variatie binnen één soort hangt samen met de zogenaamde 'anthocyanen'. Dit zijn kleurstoffen die, afhankelijk van milieuomstandigheden zoals licht en zuurgraad, van tint kunnen verschieten. Overigens zijn het niet alleen de kleurstoffen die de kleurimpressie van viooltjes bepalen. De fluwelige glans die ze, net als rozen, bezitten ontstaat doordat aan de oppervlakte van de kroonbladeren papilvormige cellen groeien. Die verstrooien het invallende licht zó dat de typerende fluweelglans ontstaat.

Napoleon en Romeinse lentefeesten

   De verbinding van viooltjes met bescheidenheid en inkeer kent allerlei markante uitzonderingen. Wat te denken van de heerszuchtige Napoleon Bonaparte. Hij dweepte met viooltjes, wat hier en daar absurde vormen aannam. Daarom heette hij bij het volk ook wel de 'corporal violette'. Toen hij in 1796 met Josephine trouwde, droeg zij een krans van viooltjes in de haren. En tijdens zijn zegetocht door Europa na zijn verbanning op Elba, waren de vrouwen gestoken in vioolpaarse japonnen. Toen hij eindelijk weer in Parijs de Tuilerieën binnenstapte, lagen de treden bezaaid met paarse viooltjes.

   Nog minder bescheiden waren de extatische lentefeesten die vanaf de tweede eeuw voor Christus in het oude Rome werden gehouden. Ze waren gewijd aan de natuurgodin Cybele en haar partner Attis. Ook daarin speelden viooltjes een sleutelrol. Aan het begin van de lente werd een pijnboom gekapt. Een speciaal Gilde van Boomdragers droeg die naar het heiligdom van Cybele. Anderen wikkelden de stam in wollen windsels en wonden er slingers van viooltjes omheen. Juist viooltjes, want die waren immers ontsproten aan het bloed van Attis. De volgende morgen heette de Dag van het Bloed. Een hogepriester tapte bloed uit zijn arm en offerde dit. Anderen volgden hem na en bespatten de boom met bloed. Zo vierden ze de opstanding van Attis, in feite een bezwerend ritueel om de natuur na de dode wintertijd weer kracht te geven.

Walpurgisnacht

   Een andere overlevering komt uit het rijk van de Sorben, een verzameling van oud-Slavische stammen. Daar heerste ooit de boze god Czorneboh, die fanatiek streed tegen de missionarissen die het christendom kwamen brengen. Om hem uit te schakelen veranderden ze hem, aldus de overlevering, in een rots. Zijn lieftallige en vredige dochter kreeg gelukkig een betere toekomst: want haar veranderden ze slechts in een viooltje, dat eens in de honderd jaar aan de voet van de rots bloeide. Wie in de Walpurgisnacht - de nacht van 30 april waarin de boze geesten vrij spel hebben en de heksen hun sabbat vieren - viooltjes vond, kreeg de mooie dochter van Czorneboh tot vrouw.

Viola tricolor

   Zonder hun intense en subtiele kleurenpracht zouden viooltjes waarschijnlijk nooit zo de aandacht van de mens hebben getrokken. Door jarenlange kruising en selectie hebben kwekers die kleuren weten te versterken. Een waaier van grootbloemige viooltjes, vaak 'pensées' genoemd (in het Engels 'pansies'), was het resultaat. In die naam is het Franse woord voor 'denken', 'penser', herkenbaar. Waarschijnlijk stamt dit van het gebruik van viooltjes bij geheugenzwakte. Maar misschien ging deze betekenis nog verder, in de zin van 'denk aan mij' of 'vergeet mij niet'. Het viooltje is dan een algemeen symbool voor herinnering en van herinnering aan een geliefde in het bijzonder.

   De waaier aan kleuren is bij viooltjes zó groot, dat in de meeste gevallen niet meer valt te achterhalen welke wilde viooltjes aan de oorsprong hebben gestaan. Maar van één soort is dit wel zeker: het Driekleurig Viooltje (Viola tricolor). Deze soort komt nog algemeen voor, vooral op de oude zandgronden in het oosten van het land, op essen en langs beken in Twente. Maar ook elders tref je haar wel aan: in parken, plantsoenen, wegbermen en spoordijken. Vroeger, toen de overbemesting nog niet algemeen was, kwam dit viooltje ook veel voor in akkers. Ooit is voorgesteld om haar tot 'nationale' bloem te dopen, maar dat moest ze uiteindelijk afleggen tegen de tulp.

   De bloemen zijn wondertjes van kleurenpracht. Hoewel ook hier weer veel variatie kan optreden, zijn de bovenste kroonbladeren meestal blauwviolet, de middelste lila tot lichtblauw (met soms een gele voet) en het onderste blad geel met een witte rand. Ze bloeit een groot deel van het jaar, van april tot oktober. Het Driekleurig Viooltje is sinds lang in gebruik tegen allerlei ziektes. Rode draad daarin zijn de toepassingen tegen huidaandoeningen, zoals eczeem, huiduitslag en jeuk. Extracten van het Driekleurig Viooltje komen daarom voor in huidcrèmes en plantenzepen.

Drievuldigheidskruid

   In de Middeleeuwen heette het Driekleurig Viooltje vaak de 'herba trinitatis', het 'drievuldigheidskruid'. Een legende verklaart deze naam. Ooit zou de Viola tricolor (Driekleurig Viooltje) nog lekkerder geroken hebben dan de Viola odorata (Maarts Viooltje). Van heinde en verre stroomden mensen naar de akkers om haar te plukken. Daarbij vertrapten ze het graan. Het viooltje vond dat vervelend en smeekte de Heilige Drievuldigheid haar de geur te ontnemen. En zo geschiedde het.

   Dat ook koeien van de Viola tricolor houden, vertelt ons een mythe uit het oude Griekenland. Zeus liep over de aarde vermomd als jonge herder en had een sneeuwwit lam bij zich. Toen de mensen naar de tempel gingen die aan zijn vrouw Hera was gewijd, volgde Zeus hen. Binnen was Io, priesteres van de tempel. Zeus werd op haar verliefd en offerde het lam aan haar voeten. Io herkende hem en werd ook verliefd. Een jaloerse vrouw zag dit alles en lichtte Hera in. Om de mooie Io voor Hera te verbergen veranderde Zeus haar in een koe en liet het Driekleurig Viooltje als voedsel voor haar groeien.

   Niet alleen koeien maar ook mieren zijn dol op viooltjes. De zaden van sommige soorten dragen namelijk een klein wit uitsteekseltje, het zogenaamde 'elaiosoom' of 'klokspijs'. Terwijl de mieren ermee over de bodem sjorren, kluiven ze het vet eraf. Soms kun je aan de verspreiding van de plantjes in de tuin zien welk spoor de mieren over de bodem trekken!

Delicatesse

   Ook voor de mens kunnen viooltjes, in gesuikerde vorm, een culinair genot zijn. Het is een precies karweitje om deze subtiele en fraai ogende delicatesse te maken. Verzamel de bloemen in de vroege ochtend voordat de dauw opdroogt. Dan zijn ze het stevigst. Verwijder de stengels en dep de kroonbladeren voorzichtig af met een zachte doek of keukenpapier. Leg ze vervolgens in de zon of in een licht verwarmde oven. Klop het eiwit van een ei stijf en breng dat voorzichtig met een zacht penseeltje op. Doe dat eerst aan de achterzijde van de bloem want dan blijft de vorm beter behouden. Doop ze in poedersuiker en sla ze rustig af. Herhaal dit eventueel nog een keer en laat ze goed drogen. Doe dan hetzelfde met de voorzijde van de bloem. Gesuikerde viooltjes zijn prachtig om cake of ijs mee te versieren. Wie weet brengt zo'n toetje voorspoed, zoals het verhaal gaat...

R. van der Hoeden bewerkte tekst uit Flora's Kus met toestemming van Weleda

^Naar het begin van deze pagina