Aardigheden over planten

Over de plant als klok en de bloemenklok (Linnaeus)

Bloemenhorologie: Carl van Linné ontdekte dat sommige bloemen zich altijd op hetzelfde tijdstip openden en / of sloten. Hij noemde ze de 'Aequinoctales'. Hij publiceerde zijn 'Horologium flore' in de 'Philosophica botanica' (1751). Hieronder de lijst die daarin werd gepubliceerd (maar met de huidige namen ipv de originele, want zijn plantensystematiek was toen nog niet gepubliceerd.)

• Tragopogon pratensis - Morgenster
  • bloeit van 3 a.m. tot onbekend tijdstip
• Leontodon hispidus - Ruige leeuwetand, Ruige leeuwentand
  • bloeit van 4 a.m. tot onbekend tijdstip
• Helminthotheca echioides -
  • bloeit van 4 tot 5 a.m.
• Cichorium intybus - Cichorei (Wilde)
  • bloeit van 4 tot 5 a.m.
• Crepis tectorum - Smal streepzaad
  • bloeit van 4 tot 5 a.m.
• Reichardia tingitana -
  • bloeit van 6 a.m tot 10 a.m.
• Sonchus oleraceus - Gewone melkdistel
  • bloeit van 5 a.m tot 12 p.m.
• Taraxacum officinale - Paardenbloem (Gewone)
  • bloeit van 5 a.m. tot 8-9 a.m.
• Crepis alpina -
  • bloeit van 5 a.m. tot 11 a.m.
• Tragopogon hybridus -
  • bloeit van 5 a.m. tot 11 a.m.
• Rhagadiolus edulis -
  • bloeit van 5 a.m. tot 10 a.m.
• Lapsana chondrilloides -
  • bloeit van 5 a.m. tot onbekend tijdstip
• Convolvulus tricolor -
  • bloeit van 5 a.m. tot onbekend tijdstip
• Hypochaeris maculata - Gevlekt biggenkruid
  • bloeit van 6 a.m. 4-5 p.m.
• Hieracium umbellatum - Schermhavikskruid
  • bloeit van 6 a.m. tot 5 p.m.
• Hieracium murorum - Muurhavikskruid
  • bloeit van 6 a.m. tot 2 p.m.
• Crepis rubra - Rose streepzaad
  • bloeit van 6 a.m. tot 1-2 p.m.
• Sonchus arvensis - Akker-melkdistel
  • bloeit van 6 a.m. tot onbekend tijdstip
• Sonchus palustris - Moerasmelkdistel
  • bloeit van 7 a.m. tot 2 p.m.
• Leontodon autumnale - Vertakte leeuwentand
  • bloeit van 7 a.m. tot 3 p.m.
• Hieracium sabaudum - Boshavikskruid
  • bloeit van 7 a.m. tot 1-2 p.m.
• Cicerbita alpina -
  • bloeit van 7 a.m. tot 12 p.m.
• Lactuca sativa - Sla
  • bloeit van 7 a.m. tot 10 a.m
• Calendula pluvialis - Kaapse goudsbloem, Satijnbloem
  • bloeit van 7 a.m. tot 3-4 p.m.
• Nymphaea alba - Witte waterlelie
  • bloeit van 7 a.m. tot 5 p.m.
• Anthericum ramosum - Vertakte graslelie
  • bloeit van 7 a.m. tot onbekend tijdstip
• Hypochaeris achyrophorus -
  • bloeit van 7-8 a.m. tot 2 p.m.
• Hedypnois rhagadioloides subsp. cretica -
  • bloeit van 7-8 a.m. tot 2 p.m.
• Trichodiadema babrata -
  • bloeit van 7-8 a.m. tot 2 p.m.
• Hieracium pilosella - Muizenoor
  • bloeit van 8 a.m. tot onbekend tijdstip
• Anagallis arvensis - Rood guichelheil
  • bloeit van 8 a.m. tot onbekend tijdstip
• Petrorhagia prolifera - Slanke mantelanjer
  • bloeit van 8 a.m. tot 1 p.m.
• Hypochaeris glabra - Glad biggenkruid
  • bloeit van 9 a.m. tot 1 p.m.
• Malva caroliniana -
  • bloeit van 9-10 a.m. tot 1 p.m.
• Spergularia rubra - Rode schijnspurrie
  • bloeit van 9-10 a.m. tot 2-3 p.m.
• Mesembryanthemum crystallinum - Brakslaai, IJskruid
  • 9-10 a.m. 3-4 p.m.
• Cryophytum nodiflorum -
  • bloeit van 10-11 a.m tot 3 p.m.
• Calendula officinalis - Goudsbloem (Tuin-)
  • bloeit van onbekend tijdstip tot 3 p.m.
• Hieracium aurantiacum - Oranje havikskruid
  • bloeit van onbekend tijdstip tot 3-4 p.m.
• Anthericium ramosum -
  • bloeit van onbekend tijdstip tot 3-4 p.m.
• Alyssum alyssoides - Bleek schildzaad
  • bloeit van onbekend tijdstip tot 4 p.m.
• Papaver nudicaule - IJslandse papaver
  • bloeit van onbekend tijdstip tot 7 p.m.
• Hemerocallis lilioasphodelus - Gele daglelie
  • bloeit van onbekend tijdstip tot 7-8 p.m.

L.Regniers

Dag/nachtritme

   Een van de belangrijkste ritmen waarop het leven op aarde is ingesteld, is de afwisseling tussen dag en nacht. Dag- en nachtlengte spelen hierbij een grote rol.

   Planten zijn ideale lichtvangers. Dat doen ze met hun bladgroen (preciezer: met een pigment, fytochroom). Fytochroom verandert van vorm wanneer er licht op valt en het verandert weer terug in het donker.

   De verhouding tussen de 'licht'- en 'donkervorm' stuurt veel tijd- of periodegebonden bewegingen in planten, zoals de bloei.

   Nu blijkt dat vooral de lengte van de nacht telt. Als een lange nacht (in de winter) wordt onderbroken met een korte lichtperiode, gaan veel najaarsbloeiers bloeien.

   Kwekers maken hier gebruik van om het hele jaar door bloemen te hebben.

Nut van ritme

   Bijna altijd zorgen bloemen voor de voortplanting van planten.

   Daarbij zijn insecten nodig voor de bestuiving. Het aantrekken van bestuivers gaat het beste wanneer de bloemen de hele dag zo aantrekkelijk mogelijk zijn.

   Toch gebeurt dat niet zo vaak. Zelfs planten die hun bloemen de hele dag open hebben, worden maar gedurende een deel of delen van de dag bezocht. De bloemen blijken namelijk maar op bepaalde tijden nectar te maken.

   Een reden hiervoor is dat bestuivers anders door het grote aanbod van bloemen geen goede keuze meer kunnen maken.

   Bestuiving werkt alleen als stuifmeel van een bloem op de stamper van een bloem van dezelfde soort terechtkomt.

   Daarom heeft iedere plant er voordeel van als bestuivers een tijdje achter elkaar bloemen van één soort bezoeken.

   Voor bestuivers geldt hetzelfde. Na één bezoek weet een insect ongeveer waar in de bloem nectar te halen is. Door voortdurend op dezelfde bloemen te vliegen, kan het insect heel effectief nectar verzamelen.

   Nu kost het maken van nectar de plant tijd en energie.

   Als de nectar na enige tijd op is, duurt het weer even voordat de voorraad is aangevuld. Bezoekende insecten worden dus teleurgesteld. Ze stoppen dan snel met het bezoeken van die bloemen en gaan op zoek naar vervangers. En het hele spel begint weer van voren af aan.

   Dit verschijnsel wordt 'bloemfixatie' genoemd. Bij bloemfixatie spelen geur en kleur van de bloemen een rol. Daarbij schijnt kleur (bij bijen tenminste) het snelst te werken, terwijl geur langer wordt onthouden.

   Het is zelfs zo dat bijen een tijdgebonden geurgeheugen hebbe. Om 10 uur 's ochtends herkennen ze de geur van Rood guichelheil (Anagallis arvensis subsp. arvensis) wel, om 3 uur 's middags niet meer.

   De volgende morgen vliegen ze weer feilloos af op de geur van Rood guichelheil!

Enkele bloeiers en hun tijden

   Sommige planten hebben een naam die hun 'openingstijden' aangeeft. Zo wordt

• de Nachtschone (Mirabilis jalapa) ook wel Vieruurbloem genoemd
• de Gele morgenster (Tragopogon pratensis subsp. pratensis) is alleen 's ochtends open.
• De Middelste teunisbloem (Oenothera biennis), die na 7 uur 's avonds opengaat, heeft vanwege deze eigenschap verschillende volksnamen gekregen: nachtkeers, nachtpitjes, nachtschone, nachtkaars, leliën-van-een-nacht, vierentwintiguursbloem
• Wilde cichorei (Cichorium intybus) opent zich tussen ongeveer 6 en 7 uur in de morgen, geurt dan ook, stopt met geuren omstreeks het middaguur en sluit haar bloemen (waarna ze verwelken) om circa 3 uur 's middags

Geurritme

   Het openen van de bloemen maakt de weg vrij voor insecten. Het hoeft niet te betekenen dat de bloem dan ook iets te bieden heeft.

• Het Harig wilgenroosje (Epilobium hirsutum) heeft haar bloemen lang open, maar geurt vooral rond 1 uur in de middag.
• Ook Rode klaver (Trifolium pratense) en Marjolein (Origanum vulgare) zijn dan te ruiken.
• De bloemen van Wilde kamperfoelie (Lonicera periclymenum) zijn bekend vanwege hun avondgeur.

^Naar het begin van deze pagina

Bloemenklok

   Het is met al deze voorbeelden, en met andere bloemen, mogelijk om een klok te maken. Door de planten goed te kiezen, is er altijd wel een soort die zijn bloemen opent of sluit en zo de tijd aangeeft.

   Het is dan wel nodig om de klok op tijd te zetten, en daar kleven de nodige problemen aan!

   Veel kennis over de plant als klok komt uit de literatuur.

   Stel: iemand heeft ergens een tijd opgeschreven over de bloeitijd van Rood guichelheil (opent om 10 uur 's morgens), dan hebben we hier een probleem.

   Is dat wel zo? Ten eerste dienen we ons af tevragen waar die plant stond: vooral de breedtegraad maakt een groot verschil doordat daarmee de daglengte verandert, en daglengte is van invloed op de levensprocessen van planten.

   Ook het klimaat ter plaatse maakt uit: op een warme plek zijn planten vroeger dan op een onbeschutte koude standplaats.

   Daarnaast moeten we ons afvragen of het zomertijd is of niet.

Ontwerp

   Deze beperkingen in aanmerking nemend, is het zeker mogelijk een bloemenklok te maken.

   Een bekend voorbeeld is de bloemenklok die door Carl von Linné (Carolus Linnaeus) werd ontworpen.

   Nadere details over de bloemenklok en over Linnaeus kan men vinden op de volgende sites:

• http://telstar.ote.cmu.edu/environ/m3/s5/graphics/embedded/linnaeusclocklg.jpg
  • Oude illustratie van de bloemenklok (Horologium Florae) naar het concept van Linnaeus (de uren lopen van 6 tot 6, met de wijzers van de klok mee)
• http://www.bbc.co.uk/dna/h2g2/A5170024
  • Informatie over de bloemenklok, lijst van planten
• http://linnean.org/fileadmin/images/The_Linnean_-_Tercentenary/4-Floral_Clock.pdf
  • Artikel over de bloemenklok, volledige lijst met planten naar het idee van Linnaeus (artikel van Brian G. Gardiner, oorspronkelijk gepubliceerd in 1987 in 'The Linnean')
• http://www.natuurcijfers.nl/fenologie/bloemenklok.htm
  • Horologium Florae of bloemenklok, naar Linnaeus, lijst van de gebruikte planten
• http://www.botany.org/PlantScienceBulletin/psb-2006-52-1.php#Truman
  • In de lente van 2005 werd een bloemenklok in combinatie met een zonnewijzer aangelegd op de campus van de Truman State University, Kirksville, Missouri (USA): het verhaal van de aanleg en achtergrondinformatie
• http://solarclockgarden.truman.edu/
  • De Gaber Solar Clock Garden op de campus van Truman State University
• http://nl.wikipedia.org/wiki/Carolus_Linnaeus
  • Biografische gegevens Linnaeus
• http://www.klaasnoordhuis.nl/trompe/linnaeusklokje.htm
  • Over het linnaeusklokje

R.van der Hoeden

^Naar het begin van deze pagina