Bloeitijd van het kruidenboek 4

Lobelius: Stirpium adversaria nova (1571)

   De Vlaamse plantkundige Lobelius (Matthias de l'Obel) (1538-1616) was onder meer dokter in Antwerpen en Middelburg en lijfarts van Willem van Oranje.

   Na diens dood (1584) verliet hij de Lage Landen en werd kruidkundige aan het hof van James I van Engeland.

   Hij verwierf faam vanwege de door hem ontwikkelde plantensystematiek, zoals beschreven in Stirpium adversaria nova (1570, volgens het titelblad; maar in het 'colofon' op de laatste bladzijde staat 1571).

   Dit kruidboek staat op naam van twee auteurs, beiden artsen: Petrus Pena (1538-1605) en Matthias Lobelius.

   Lobelius probeerde de planten in te delen op basis van de vorm van de bladeren, een voor zijn tijd totaal nieuwe visie.

   Zijn ruwe indeling in geslachten en families werd later door Linnaeus verder bestudeerd en ontwikkeld.

   In 1576 werd een uitgebreide versie van dit werk gepubliceerd en in 1581 verscheen de Nederlandse vertaling, het Kruydtboeck.

   Het plantengeslacht Lobelia (uit de klokjesfamilie, Campanulaceae) is naar Lobelius genoemd. Een heel bekende soort is de tuinlobelia, Lobelia erinus.

   Weblinks

• http://www.uni-mannheim.de/mateo/camenaref/pena/pena1/te01.html
  • Scans van 'Stirpium adversaria nova' (Londen 1571)
• http://alfama.sim.ucm.es/dioscorides/consulta_libro.asp?ref=X53240072X
  • 'Plantarum seu Stirpium Historia' (Antwerpen 1576)
• http://www.asu.edu/lib/speccoll/patten/html/131.html
  • Illustratie (een cactus) uit en informatie over Lobels 'Nova stirpium adversaria' (1576)
• http://www.stadtarchaeologie-lueneburg.de/ausstell/abb/ersteabb.htm
  • Eerste afbeelding van een tabaksplant, uit Lobels 'Nova stirpium adversaria' (1576)
• http://visualiseur.bnf.fr/Visualiseur?Destination=Gallica&O=NUMM-98031
  • 'Kruydtboeck oft beschrijvinghe van allerleye ghewassen, kruyderen, hesteren, ende gheboomten' (Antwerpen 1581)
• http://alfama.sim.ucm.es/dioscorides/consulta_libro.asp?ref=X531795380
  • 'Icones stirpium seu Plantarum tam exoticarum quam indigenarum' (Antwerpen 1591)

Henry Lyte: A nievve Herball (1578)

   Henry Lyte vertaalde de Franse versie van Dodoens' Cruijdeboeck in het Engels. Het vertalen ervan was geen sinecure, mede doordat Dodoens steeds voor aanvullend materiaal zorgde en er voortdurend in de tekst moest worden geschrapt en gewijzigd.

   Lyte vertaalde niet overal letterlijk en voegde hier en daar zo zijn eigen bevindingen ertussen. De tekeningen komen uit de Franse versie. Hoe moeilijk de vertaling was, blijkt wel uit Lyte's verzuchting in dichtvorm:

Great was his toyle which first this worke dyd frame
and so was his, whiche ventred to translate it,
for when he had full finisht all the same,
he minded not to adde, nor to abate it.
But what he founde, he ment whole to relate it,
till Rembert he dyd sende additions store,
for to augment Lytes travell past before .

[Het was een heel karwei dit boek te schrijven,
maar de vertaler had het ook te kwaad,
want toen hij eindelijk klaar was met zijn taak,
moest dít geschrapt en dat weer toegevoegd;
hij vond het niet zo erg: per slot moest alles kloppen;
maar toen kwam Rembert ook nog op de proppen
met materiaal en laadde dat op Lyte's z'n schouders.]

   Van Lyte's vertaling verschenen meerdere edities. De uitgave van 1619, waarvan hierbij een scan is te zien, is zonder houtsneden.

   Weblinks

• http://www.azuswebworks.com/Patten/html/113.html
  • Informatie over de Engelse vertaling van het 'Cruijdeboeck', vertaald door Henry Lyte, met twee afbeeldingen
• http://caliban.mpipz.mpg.de/~stueber/lyte/index.html
  • Volledige scan van 'A new herbal, or Historie of plants' uit 1619 (editie zonder illustraties)

Jacques Daléchamps: Historia generalis plantarum (1586)

   Jacques Daléchamps (1523-1588) was een Franse arts en botanicus. Als botanicus verwierf hij zich grote roem door zijn Historia generalis plantarum (1586), dat een van de fundamentele plantenboeken van zijn tijd was.

   Er worden circa 3000 soorten in beschreven, waarvan er 2731 zijn afgebeeld als houtsneden. In 1615 verscheen er een Franse vertaling in twee delen van.

   Daléchamps is geëerd met het plantengeslacht Dalechampia, uit de familie Euphorbiaceae.

Weblinks

• http://num-scd-ulp.u-strasbg.fr:8080/203/ (deel 1)
• http://num-scd-ulp.u-strasbg.fr:8080/211/ (deel 2)
  • Scans van 'Histoire générale des plantes' uit 1615, de Franse editie in twee delen van de oorspronkelijke Latijnse uitgave

Tabernaemontanus: Neuw Kreuter Buch (1588)

   Jacob Dietrich Theodorus von Bergzabern (1520-1590) was een leerling van Brunfels en later van Bock.

   In 1590 werden 3000 plantenafbeeldingen uitgegeven. Dit boek zonder tekst was het dikste werk van die tijd.

   De platen zijn die van Fuchs, Dodoens, Mattioli, Clusius en Lobelius. Later zou Gerarde enkele houtblokken gebruiken voor zijn kruidboek.

   Tabernaemontanus is een latinisering van Begzabern (Pfalz), de geboorteplaats van de auteur.

   Het eerste deel van de tekst van het kruidboek verscheen in 1588 in Frankrijk, in 1591 volgde het tweede deel.

   Tabernaemontanus schrijft dat hij gedurende 38 jaar aan het tweede deel heeft gewerkt en zelf het grootste deel van de drukkosten moest betalen. Dit tweede deel verscheen evenwel pas na zijn dood.

   In 1613 werden beide delen in één band gepubliceerd, van deze uitgave verschenen vier herdrukken. De laatste druk was in 1731 en heette nu Neu vollkommen Krauter-Buch.

   Linnaeus eerde Tabernaemontanus met het geslacht Tabernaemontana, uit de maagdenpalmfamilie. Er is ook een plant Amsonia tabernaemontana.

   Weblinks

• http://num-scd-ulp.u-strasbg.fr:8080/50/
  • Scans van 'Neuw Kreutterbuch', naar de editie van 1588
• http://www.kraeuter.ch/
  • Steeds uitbreidende transciptie (is 'vertaling' in nu leesbaar Duits) naar de editie van 1625.
  • Toelichting van de maker van deze site:
    • Das vorliegende Kräuterbuch beinhaltet ca.1600 Seiten und beschreibt über 3000 Gewächse. Mein hochgestecktes Ziel ist es nun, einer interessierten Leserschaft dieses Kräuterbuch näher zu bringen, indem ich begonnen habe, die Beschreibungen und die Rezepte über die aufgeführten Kräuter wortgetreu, das heißt im originalen Wortlaut und mit allen im Buch enthaltenen Fehlern abzuschreiben. Bei einigen Pflanzen bin ich nicht sicher, ob die neue deutsche Bezeichnung tatsächlich mit der Bezeichnung im Buch übereinstimmt.'

Gaspard Bauhin: Pinax Theatri Botanici (1596)

   Gaspard (of Caspar) Bauhin (1560-1624) was een Zwitsers botanicus aan wie vaak - ten onrechte - de introductie van de binomiale nomenclatuur in de taxonomie wordt toegeschreven, die later door Linnaeus verder zou worden uitgewerkt.

   Bauhins Pinax theatri botanici of Phytopinax seu enumeratio plantarum (1596) was het eerste werk waarin deze manier om soorten te benoemen werd gehanteerd.

   Zijn broer, Jean Bauhin, breidde de plantencatalogus van Caspar uit in zijn Historia plantarum universalis (1619), een samenvatting van alles wat toentertijd op het gebied van plantennamen bekend was. Dit onvoltooid gebleven werk werd postuum in drie delen gepubliceerd (1650-1651).

   Jean en Gaspard Bauhin waren de zoons van Jean Bauhin (1511-1582), een Franse arts en hugenoot die zijn geboorteland moest verlaten vanwege zijn geloofsovertuiging.

   Gaspard studeerde geneeskunde en maakte in Basel een carrière als professor in de botanie, anatomie en Grieks en geneeskunde, en als stadsgeneesheer van Basel..

   De Pinax is een mijlpaal in de geschiedenis van de botanie, waarin circa 6000 plantensoorten werden beschreven en geclassificeerd.

   Het ordeningssysteem was niet bepaald revolutionair met zijn traditionele indeling in bomen, struiken en kruiden (al sinds Theophrastus), maar een aantal groepen, zoals de grassen en landbouwgewassen, werden correct ingedeeld.

   Zijn belangrijkste bijdrage is de beschrijving van geslachten en soorten. Hij introduceerde talrijke namen van geslachten die later door Linnaeus werden overgenomen en sindsdien in gebruik bleven. Voor soorten beperkte hij zich zoveel mogelijk tot één woord, waardoor de indruk wordt gewekt dat hij een tweeledige naamsaanduiding toepaste.

   Behalve de Pinax Theatri Botanici had Bauhin nog een ander werk op stapel staan, een Thatrum Botanicum, maar dit heeft hij niet kunnen voltooien. Een van de 12 geplande delen verscheen postuum in 1658.

   Daarnaast schreef hij een uitvoerige catalogus van planten die in de omgeving van zijn woonstad Basel voorkwamen.

   Linnaeus eerde de gebroeders Bauhin met de naam van het plantengeslacht Bauhinia ('orchideeboom') uit de vlinderbloemenfamilie.

   Bauhinia blakeana is het bloemembleem van Hong Kong, een gestileerde bloem van de orchideeboom is te zien op de vlag van Hong Kong.

   Weblinks

• http://num-scd-ulp.u-strasbg.fr:8080/402/
  • 'Phytopinax seu enumeratio plantarum' (1596)
• http://num-scd-ulp.u-strasbg.fr:8080/292/
  • 'Catalogus plantarum circa Basileam' (1622)
• http://num-scd-ulp.u-strasbg.fr:8080/353/
  • 'Caspari Bauhini theatri botanici' (1658)

John Gerard: The Herball (1597)

   Gerard(e) (1545-1607) was een barbier-chirurgijn.

   Zijn boek is hoofdzakelijk een vertaling van Rembert Dodoens' Stirpium historiae pemptades sex uit 1583, waarin Dodoens duidelijk meer een botanicus is dan een medicus.

   Lobelius hielp Gerard bij het vertalen en verbeterde vele fouten van Gerard.

   Op den duur wilde hij dit niet meer van Lobelius, waardoor het laatste deel onjuistheden bevat.

   De volledige titel luidt: The Herball or Generall Historie of Plantes.

   Dit werk gold in Engeland als een standaardwerk, totdat Thomas Johnson en John Parkinson het herzagen en opnieuw bewerkten. Deze nieuwe versie werd in 1633 uitgegeven.

   De editie van 1597 is verlucht met meer dan 1800 houtsneden. Slechts 16 ervan zijn afkomstig van Gerard, de overige zijn ontleend aan het platenboek van Tabernaemontanus uit 1590 (zie hierboven).

   The Herball bevat naast plantkundige informatie en gegevens over medicinale toepassingen ook heel wat informatie over folklore.

   De lijst van planten die in Gerards tuin werden gekweekt, werd in 1599 in Londen uitgegeven. Die lijst bevat meer dan 1000 soorten en is een belangrijk document voor de kennis van de invoer van exotische planten in Europa in de 16e eeuw.

   Weblinks

• http://caliban.mpipz.mpg.de/~stueber/gerarde/index.html
  • Volledige scan van 'The herball or generall historie of plantes' uit 1597
• http://etext.virginia.edu/kinney/gerard.html
  • 'Herball' (1633): titelpagina en een paar illustraties
• http://www.azuswebworks.com/Patten/html/121.html
  • Informatie over de auteur en het boek. Een paar afbeeldingen
• http://www.library.usyd.edu.au/libraries/rare/treasures/t-gerar.html
  • Illustratie uit Gerards 'Herball' met commentaar
• http://www.hort.purdue.edu/newcrop/history/lecture23/r_23-2.html
  • Artikel over Gerard

^Naar het begin van deze pagina