Aardigheden over planten

Theriak (Theriacum)

Legendarisch

   Theriak is een van de meest legendarische geneesmiddelen uit de geschiedenis, van oorsprong afkomstig uit Klein-Azië (Mithridates) en verbeterd door de Griekse lijfarts van keizer Nero, Andromachus.

   Niet geheel zonder reden was keizer Nero bang om vergiftigd te worden, tenslotte, zoals de waard is vertrouwt hij zijn gasten.

   Andromachus moest dat zien te voorkomen en een van de manieren was het ontwikkelen van een tegengif, een zogenaamd antidotum.

   Op zich was dit niets nieuws, want ook Mithridates VI Eupator, koning van Pontus in Klein-Azië , had al een soort universeel tegengif uitgevonden.

   Omdat het middel als tegengif moest dienen tegen tal van soorten gif (veel gebruikt in vroeger tijden waren Monnikskap, planten uit de Nachtschadefamilie als Bilzekruid, Alruin en Wolfskers, maar ook slangengif), bestond het uit een grote hoeveelheid ingrediënten die soms zelf ook giftig waren.

   De bedoeling was dat het mogelijke aanstaande slachtoffer van een gifmoord elke dag een kleine hoeveelheid Theriak tot zich nam en die hoeveelheid dagelijks verhoogde om zich op deze manier te immuniseren voor alle mogelijke vormen van vergif.

   Mithridates was erg geïnteresseerd in dergelijke middelen, hij gebruikte zichzelf wel als proefkonijn, maar ook krijgsgevangenen.

   Dat het werkte bleek wel toen Mithridates zelfmoord wilde plegen, dit lukte niet met vergif, hij moest zich door een van zijn soldaten laten ombrengen.

   Enige jaren eerder, in 66 v. Chr., was Mithridates door de Romeinse opperbevelhebber Pompeius bij de Eufraat verslagen. Bij deze gelegenheid zou Pompeius het recept voor het tegengif bemachtigd hebben.

   Tussen Pompeius en Julius Caesar waren familiebanden, dus mogelijk is de receptuur op deze manier binnen de keizerlijke familie van Rome beland.

   Het recept van Mithridates heette Mithridaticum. Andromachus heeft het wat gewijzigd, hij voegde er o.a. slangenvlees aan toe en vervijfvoudigde de hoeveelheid opium.

   Hij bood dit vernieuwde recept zijn keizer aan, in de vorm van een 180-regelig gedicht.

   Hierin staat onder andere te lezen: “Theriak wordt door de Grieken de heldere, de rustige en de kalme genoemd.” Sindsdien heet het Theriaca Andromachi.

Recept

   Het recept van de Theriaca Andromachi Senioris:

• 10 gram Aardpek/ Steenhars
• 10 gram Bevergeil
• 10 gram Mirre
• 10 gram Panaxgom
• 20 gram Akkerschermzaad
• 20 gram Anijszaad
• 20 gram Arabische Gom
• 20 gram Benzoë
• 20 gram Bergeppezaad
• 20 gram Ijzersulfaat
• 20 gram Kretenzisch Wortelzaad
• 20 gram Porseleinaarde
• 20 gram Venkelzaad
• 30 gram Galbanumgom
• 30 gram Peterseliezaad
• 30 gram Wierook
• 40 gram Catechu
• 40 gram Saffraan
• 50 gram Chio-Terpentijn
• 60 gram Broodkruim
• 60 gram Koolraapzaad
• 60 gram Lorkezwam
• 60 gram Zwarte Peper
• 80 gram Kardemom
• 60 gram Liswortel
• 10 gram Duizendguldenkruid
• 10 gram Hout van Oloe
• 10 gram Mansoorwortel
• 10 gram Pijpbloemwortel
• 120 gram Lange Peper
• 120 gram Smyrna-opium
• 20 gram Gentiaanwortel
• 20 gram knoppen van Geel Zenegroen
• 20 gram knoppen van Grote Gamander
• 20 gram Nagelkruidwortel
• 20 gram Sint-Janskruid
• 200 gram Linzenzaad
• 250 gram Grenache Wijn
• 30 gram Essenkruid
• 30 gram Kalmoeswortel
• 30 gram Kemelhooi
• 30 gram knoppen van Steentijm
• 30 gram Laurierblad
• 30 gram Malroveknoppen
• 30 gram Stichaskruid
• 30 gram Valeriaanwortel
• 30 gram Vijfvingerkruidwortel
• 60 gram Citroenschil
• 60 gram gedroogde Zee-ui
• 60 gram Gemberwortel
• 60 gram knoppen van de Watergamander
• 60 gram Rode Rozen
• 100 gram Kaneelbast
• 30 gram Stompe Rabarberwortel
• 3500 gram Witte Honing
• 60 gram Zoethoutsuiker

Tegen gifmoord

   In de tijd van Marcus Aurelius heeft Galenus de Theriak weer verder ontwikkeld.

   Als profylactisch tegen gifmoord bedoeld werd het een middel waardoor de keizer verkeerde “in volkomen vrede, niet verontrust door zelfs maar een leeuw op zijn pad”. Galenus heeft als dank nog een medaille van de keizer gekregen.

   Zoals eerder aangehaald was een van de hoofdbestanddelen van Theriak opium.

   Na wat lang bewaren wordt de opium onwerkzaam door de inwerking van enzymen en andere plantenstoffen in het Theriakmengsel.

   Maar in verse toestand bevatte Marcus Aurelius´ dagelijkse dosis Theriak ongeveer evenveel werkzame opium als de huidige dagelijkse toegestane hoeveelheid per dag.

   De keizer gebruikte alleen verse Theriak en nam het iedere dag om zijn geest voor angst te behoeden.

   Het gebruik werd vergoelijkt omdat het immers om medicijnen ging.

   Zijn voorbeeld was zo wervend dat vele rijke Romeinen het gingen navolgen en ook voortdurend onder de invloed van opium verkeerden.

   De ingrediënten voor Theriak werden in deze periode zeldzaam.

   In de loop der tijd werd het tegen allerlei besmettelijke ziekten toegepast, o.a. tegen de pest, dan bestond de dosis uit tweemaal per week, wat Theriak als een voorbehoedmiddel maakte.

   Maar aangezien de grondstoffen kostbaar waren en moeilijk te verkrijgen, werd de Theriak vaak vervalst.

   Vooral het Addervlees mocht niet ontbreken en moest van goede kwaliteit zijn.

   Wat de Theriak verder duur maakte, was het feit dat het een jaar moest ‘rijpen´, ook al om wat schadelijke bijwerkingen te verminderen, in een apotheek, er werd dan ook een hoger tarief berekend.

Adders

   Drogisten in Venetië onderhielden speciale addertuinen waarin adders gekweekt werden speciaal voor de Theriak.

   Men maakte in Venetië ook de zogenaamde adderkoekjes, eigenlijk een soort tabletten.

   De boeken vermelden zelfs wat voor soort adder het moet zijn: het liefst een jong exemplaar, met rode oogjes, kleine hoorntjes en een beweeglijk tongetje.

   Je moest ze boos maken en dan slaan, dan trok het gif in het hoofd, de huid en de staart.

   Vervolgens werd de kop eraf gehakt en dan de staart. Het overblijvende deel werd gevild en de huid en de verwijderde organen werden weggegooid.

   Het gevilde stuk werd gekookt totdat het vlees van de botten viel.

   Het gare vlees werd in een vijzel fijngestampt en met veel meel en het kookvocht vermengd.

   Van dit mengsel werden koekjes gevormd die in de zon werden gedroogd. Dan waren ze klaar voor de Theriak.

   Zolang er Theriak werd gebruikt in Europa, zolang werden er koekjes met een certificaat van echtheid uit Venetië geïmporteerd.

   De Arabische artsen maakten onderscheid tussen enkelvoudige stoffen en van tevoren bereide samengestelde geneesmiddelen, zoals Theriak.

   De reden was dat deze middelen een bestanddeel konden bevatten dat volgens de islamitische wetten verboden was in te nemen, zoals varkensvet.

   De Arabische artsen gaven dan ook de voorkeur aan enkelvoudige middelen, waardoor zij ook meesters werden in de kennis van deze middelen.

Yperman

   De Nederlandse berichtgeving over Theriak begint zo ongeveer rond 1300, toen Jan Yperman zijn “Cyrurgie” schreef.

   Hierin noemde hij twee verschillende soorten Theriak:

“Tyriaca magna dat galyenus sette vrouwe van der medicinen”, en “Tyriaca dicessarum. dat es die cleine triacle. ende triaca minor, also wi geseit hebben vrouwe van der medicinen. Dicessarum. van .4. cruden of van .4. dingen so sprect men daer. Maar andere philosophen die na hem quamen die dadender meer toe”.

   Uit Ypermans werk blijkt ook dat men geen verschil maakte tussen Mithridatum (Mithridaticum) en Theriak, wat ook niet werd gedaan in de Middelnederlandse vertaling van het “Antidotarium Nicolai”.

   Over Mithridaticum staat het volgende: “Metridatum es moeder boven alle medicinen. Ende es goet iegen alle saken die van couden comen. ende meest van melancolien. Ende iegen pine vander ogen. Ende iegen geruut (geruis) van den oren. Ende iegen apostemen (gezwellen) van den tandvleesce. ende iegen tantswere (tandpijn). Ende iegen alle deren van den roetse (verhemelte) boven ende so wat dat den monde deren mach. Ende iegen die mammen (borsten) erst dat ment derop leit optie swere eist buten of van binnen. Ende ane den slaep iegen hooftswere (hoofdpijn). ende iegen menisoen (dysenterie) daer die spise al geheel dore gaet met dranke daerin gesoden es balaustie (bloesem van de granaatboom). Jegen venijn sal ment geven met sope van menten (munt). Ende men salt plaestern op beten van gevenijnden dieren. Ende hets properleke goet iegen .4. dach corts (vierdaagse koorts) in de wile (tijd) vore den acces (koortsaanval) met wine derin gesoden es piganum (wijnruit) .27. ste deel es .3. pond.”

   En dan volgt het recept, dat samengesteld blijkt te zijn uit 93 verschillende bestanddelen, waaronder zeven verschillende soorten hars, naast mirre, wierook, zwavel, soda, enkele water- en aromatische planten en ‘bevercul´ of de teelbal van de bever (de Middelnederlandse vertaling bevat meer ingrediënten dan de Latijnse tekst!).

   Dit middel blijft tien jaar goed.

Lage landen

   Een paar bladzijden verder worden er twee recepten genoemd voor de bereiding van Theriak: een voor de “Tyriaca magna” met 59 ingrediënten, en een ander voor “Tyriaca ditessarum” (fijngestampt), waarin 15 ingrediënten verzameld zijn.

   Dodonaeus maakt ook geen verschil tussen de beide oermiddelen en noemt ze in één zucht: “… en menghen die met wat Triakels oft Mithridaty”.

   In 1630 vinden we in een Belgisch-Limburgs register het volgende recept tegen de pest:

“Nem een glaes ende vullet met Driakel den derdeen deel ende het derde deel met gebranden wijn en het ander derde urine van een knechten dat noch macht (maagd) is ende wel te pas is, nemt dit al tsamen ende gevet den patienten te drincken met sijnen ontbijten drij morghenstonden achter den anderen, te weten telcker rijse een glaes vol; dit is gexprimentert gewest te Venegien (Venetië) int jaer 1504.”

   Twee jaar later publiceerde Lobelius zijn “Den leijtsman ende Onderwijser der Medicijnen”. Over Theriak schreef hij:

“Theriakel is de principaelste onder alle preservativen (voorbehoedsmiddelen) om sijn menigerhande gebruijck (…) Sy is nut denghenen, die ghequelt sijn van de vallende sieckte, popelsye (beroerte), hooftswere, pijn in de mage, ende losse hooftswere. Ende oock seer goet teghen heescheijdt van de stemme ende bangigheijt (benauwdheid) op de borst. Voorts is sij nut denghenen, die kuchen ende benaut van aessem zijn, bloetspouwen. Insghelijcx teghen de gheelsucht, watersucht, pijn in de darmen ende denghenen die de darmen ghequetst hebben. Sij helpt oock denghenen, die den steen in de nieren hebben, ´t graveel (steengruis) en colyck; sij drijft de maendstonden ende jaeght af de doode vrucht (…) Sonderlinghe is sij goet teghen alle fenijn beten van slanghen ende cruijpende dieren (…) Sij verlicht alle ghebreck van sinnen, Sij verstercket herte, hersenen, lever en de Mage ende houdt ende bewaert ´t gheheel lichaam onbedorven.”

   Weer later, in 1679, bericht een Reys-Medicyn boek:

“Als iemant gevallen heeft en van binnen gewondt is, dan is dit volgende seer bequam: laet hem voor twee stuyvers kreeften ooghen ghebruycken met soo veel Driakel in wat Jopenbier (bier uit Dantzig) gemengt, of Asijn.”

Overheid

   In de zeventiende eeuw ging de overheid zich bemoeien met de bereiding van Theriak. In Utrecht, Den Haag, Amsterdam en Delft werd de Theriak gemaakt onder toezicht van een speciale commissie.

   In de achttiende en negentiende eeuw werd het recept vereenvoudigd, tot in deze tijd was Theriak algemeen bekend en verkrijgbaar, al twijfelde d´ Amsterdammer Apotheek van 1686 al aan de toegevoegde waarde en de werkzaamheid van het grote aantal ingrediënten. Maar tot in de twintigste eeuw behoorde het tot het standaardassortiment van de meeste apotheken.

   Nog een aardig voorbeeld komt uit Friesland. Rond 1766 woonde er in Ferwerd een vrouw die Hycke Botes heette. Zij maakte een middeltje dat speciaal tegen hondsdolheid en beten van andere dieren was.

   Hiertoe gebruikte zij de kaardebol (Dipsacus), smalle weegbree (Plantago), wijnruit (Ruta), citroenmelisse (Melissa), smeerwortel (Symphytum), duizendblad (Achillea), huislook (Sempervivum), waterdrieblad (Menyanthes) en hondspeterselie (Aethusa).

   Het sap van deze negen kruiden werd dan in de verdunning 1 : 2 met wijnazijn vermengd en door een doek gezeefd. Zes lepels hiervan werden dan vermengd met één lood Theriak.

   Indien een vrouw gebeten was, gaf zij minder Theriak. Koeien kregen anderhalf lood en een hond een half lood toegediend. Hierna moesten zij dan zuur bier drinken.

   Een van de laatste gegevens over Theriak in Nederland komt uit Bodegraven. Hier werd nog in 1911 Theriaca Distessarium door de boeren bij de apotheker gehaald voor eigen gebruik en voor hun koeien.

   De zeer eenvoudige samenstelling hiervan luidde: Pulv. Rad. Valeriana (gestampte valeriaanwortel), Pulv. Rad. Gentianae, Pulv. Baccae Lauri (gestampte laurierbessen), mirre, opium en honing.

Later

   Dat Theriak bij het volk leefde, blijkt wel uit de verschillende vormen waarop dit moeilijke woord werd verbasterd van Pernakel in Gent tot Drijoakel in Groningen, waar het gebruikt werd als een zalf tegen zweren.

   Deze volksnaam staat ook al bij Kiliaen, in zijn “Etymologicum teutonicae linguae” van 1777 als Dieriaeckel en Drieaechel.

   En dan bestaat er nog de uitdrukking: met triakel te koop zitten, wat betekent dat er tevergeefs gewacht wordt.

   Geheel verdwenen is de Theriak nog niet: in Rome maakt de Farmacia S. Maria della Scala ook in onze tijd nog Theriak.

    De “theriaca secondo la formula di Andromaco” was daar in 1984 (en mogelijk ook nu nog) voor iedereen te koop.

   Dit Italiaanse product bestaat uit 25 ingrediënten, maar bevat opium noch slangenvlees. Volgens de tekst op het doosje gaat het nog altijd om een wondermiddel!

   De remedie wordt nu aangeprezen tegen ‘modernere´ kwalen als slapeloosheid, nervositeit, spijsverteringsstoornissen e.d.

   Theriak werd ook geëxporteerd naar verre streken als Japan, het werd dan door de Nederlanders bij het eiland Deshima het land ingevoerd.

   Al zijn er bronnen die beweren dat Theriak al in de tijd van Galenus richting China werd geëxporteerd

Bronnen

• Geneeskracht uit de Natuur, alle geheime recepten van Jacob Hooy
• Mens en Medicijn, Margreet Algera
• Folklore van wilde planten, Philippe van Wersch
• Compendium van rituele planten in Europa, Marcel De Cleene en Marie Claire Lejeune

G.van Elteren en R.van der Hoeden

^Naar het begin van deze pagina