Beschrijvingen van planten

Jacobskruiskruid, vragen, vragen en nog meer vragen

   De hoofdredacteur en sitemaster van Plantaardigheden vroeg zich af of het nog wel verstandig was om leverworst te eten omdat levers van grote huisdieren als koeien en paarden aangetast zouden worden door de stoffen die voorkomen in jacobskruiskruid. En als die levers aangetast zijn door gif is het logisch te veronderstellen dat het gif in grote hoeveelheden verzameld, in de levers zal zitten. Met die vraag komt hij bij mij terecht omdat ik wel wat van plantenstofjes zou weten.

   Voor zover ik weet komen er hoegenaamd geen ongelukken voor met jacobskruiskruid en vee, maar ik heb wel door de jaren heen steeds meer van die gele bloemen zien opduiken vooral in natuurontwikkelingsprojecten en dat is meestal te wijten aan de samenstelling van inzaaimengsels die de beheerders en eigenaren van nieuwe “landschapselementen” nog wel eens gebruiken om hun projecten een beetje snel wat “smoel”te geven. Landschaps- en natuurlelementen is een benaming voor relatief kleine percelen “natuur” die mede het uiterlijk van een gebied bepalen.

   Smoel heeft Jacobskruiskruid wel, prachtige gele bloemen en gelijk ook vaak rupsen die verkleed als NAC supporters (geel/zwart) hele planten in een korte tijd kaal kunnen vreten. Die rupsen veranderen dan later weer in zeer gedistingeerd uitziende rood/zwarte vlinderende motten die ook wel van de nectar zitten te snoepen. Wat je maar lekker vind, want ik heb het kruiskruid geproefd en het behoort in dezelfde categorie van slecht smakende zaken thuis als een stinkwants die per ongeluk in je mond is terecht gekomen. Als u niet weet wat dat voor smaak is probeer dan eens een wantsje die meestal goed te herkennen zijn aan hun driehoekige schildjesachtige tekening op hun rug vlak bij de kop. Je bent gelijk van een eventuele aanvechting om het tot je dieet toe te voegen genezen. En dat is nu ook net de bedoeling van de planten om door stofjes aan te maken die verschrikkelijk slecht smaken de lust van hongerige creaturen te benemen en naar een prettiger smakende buurman te gaan. Bijvoorbeeld melkdistel of gewone akkerdistels of een sappig blaadje gras. Daardoor zie je in natuurelementen waar grazers voorkomen als paarden en runderen, dat ze van de planten van het jacobskruiskruid afblijven. - De grap is nu dat andere beestjes die wel jacobskruiskruid eten, voor hun predatoren of jagers op hen, ongenietbaar en zelfs giftig worden. Dat komt ook voor bij schijnrupsen van de salomonszegelbladwesp, geen vogel lust ze. –

   Kort gevreten gras en weinig andere kruiden die eetbaar zijn blijven over en dan staan de jacobskruiskruid planten te pronken daardoor maken ze de mens ongerust door hun massaliteit. En hun hoogte maakt het nog bedreigender. Een slechte, of luie, of tijdelijk ontregelde boer of eentje die aan natuurbeheer doet, herken je door te kijken naar zijn weiden. Het voorkomen van kruiden waarvan een dier zoals een koe hinder kan ondervinden of schade oploopt zal je niet gauw zien bij de “goede” boer. Distels, ridderzuring en dat soort dingen maar zeker ook jacobskruiskruid zal hij “blootten”, dat is uittrekken met een ouderwetse bloottang die meestal van hout is, of in de kiem smoren door ze vroegtijdig lokaal weg te maaien. Bij voorkeur vóór dat  de planten bloeien en zaad vormen. En als rechtgeaarde onanist kan het kruiskruid wel tot 150.000 zaden per plant rondstrooien. Rond de 200.000 zaden per plant komt ook vaak voor.

   Distels worden toch niet gevreten en belemmeren de groei van het overige gras en van veel ridderzuring geraakt een dier aan “den dunne”. Dus gaat het mes erin.

   De ongelukken gebeuren dan ook niet door het eten van vers materiaal want als gezegd is dat door de smaak niet te vreten, het gevaar zit hem in het drogen. Dan verliest het wel veel van zijn onaangename smaak maar worden de stofjes die dat veroorzaakten niet of nauwelijks afgebroken. Het dier herkent het niet meer en vertrouwend op de kwaliteiten van de boer vreet hij zich rond. Van een enkel keertje een hapje zal hij niet het hoekje omgaan maar als een paard zijn menu voor meer dan 20% uit jacobskruiskruid bestaat, dan gaat het op korte termijn al fout.

   Nu was het zo dat als natuurelementjes onderhouden worden het maaisel meestal op een stortplaats terecht kwam en dat voor een redelijke prijs die niet al te bezwaarlijk was op te brengen. Ik heb in dat vak ook geliefhebberd en zag regelmatig de geperste balen voorbijkomen. Maar daar heeft men weer zo’n bijeffect van het niet volledig doordenken bij het opstellen van ladders van Lansink en dergelijke waarin werd gesteld dat hergebruik de voorkeur geniet en werd hergebruik onderdeel van de wettelijke voorschriften, dat gekoppeld aan de hogere prijzen voor geavanceerdere technieken als composteren maakt het voor beheerders aantrekkelijk om alternatieve afzet te zoeken. Bij Bergen op Zoom of daar in de buurt heeft zoiets aan een kleine 150 dieren het leven gekost. Hoe kan dat nou?

   Sterft een dier op mysterieuze wijze kijk dan eens of hij lijkverstijving heeft, als dat is uitgebleven kun je er donder op zeggen dat er jacobskruiskruid in het spel is.

   Op zich is er niets mis mee als gras en kruiden uit natuurelementen na afmaaien aan het vee gegeven zouden worden maar een goede boer zou zich van de samenstelling van de zode moeten overtuigen of hij het wel wil en kan gebruiken. Alleen een onderzoek naar de voedingswaarde welke vaak wel wordt uitgevoerd is dan ook onvoldoende om het voorkomen van ongewenste planten in het hooi op te merken.

   Paarden kunnen op dat stuk nogal gevoelig zijn, zelfs als er geen kruiskruid of ander potentieel dodelijk materiaal in zit kan zelfs een te hoge voedingswaarde in een aantal gevallen dodelijk zijn. Zo heb ik al eens bij paardensterfte het hooi onderzocht waarbij de te hoge voedingswaarde de oorzaak bleek te zijn.

   Welke stoffen veroorzaken nu die levercirrose die zo gevaarlijk is voor mens en dier? Iedereen met kennis wijst meteen naar de pyrrolizidine alkaloïden, die niet alleen in jacobskruiskruid voorkomen maar ook in de familie van de ruwharigen, daar zitten smeerwortel en komkommerkruid en dat soort planten bij. Wat men (de wetgever) aan de ene kant te laat gebeuren ten koste van ongelukken zo gebeurt het bij de ruwharigen te vroeg en ging er in Engeland een of andere sufkop dood, die maanden aan een stuk als supervrek smeerwortel heeft gegeten in hoeveelheden die ik niet lekker zou vinden en heeft door de ontstane leververgroting het loodje gelegd en meteen werd met de nodige kippendrift en politieke scoringsdrang in het kruidenbesluit de hele familie in de ban gedaan.

   Dezelfde overheid die zo vaak subsidie geeft en heeft gegeven om jacobskruidkruid in te zaaien, verbood om minder zware redenen een zo’n heilzame en ook smakelijke groep planten. Soms begrijp je iets en soms heb je er een levenlang voor nodig om er achter te komen dat het uiteindelijk niet logisch is wat er gebeurt op dat gebied.

   Terugkomend op de stofjes die al dit ongerief veroorzaken, de pyrrolizidine alkaloïden: Dat zijn stofjes die er in zijn structuur op zijn simpelst gezegd, bestaan uit koolstof ringen met een stikstof- of een aantal stikstof atomen. De basis is een achtvorm aan koolstofatomen met hier en daar een loshangende staart van stikstof en zuurstof en waterstof atomen. (de carboxylgroep)
    http://en.wikipedia.org/wiki/File:Pyrrolizidine.svg

   Deze stofjes beïnvloeden niet alleen de lever die geleidelijk kan afsterven wat cirrose wordt genoemd en ook veroorzaakt kan worden door bijvoorbeeld overmatig drankgebruik en zeer vet voedsel, maar in zeldzame gevallen ook door statines die gebruikt worden als medicijn tegen een hoog cholesterol. Daarnaast kan ook leverkanker optreden, mede in het verlengde van de cirrose. Ook  beschadigt het de nieren, het hart, het brein en ook de grondslag van het leven: het DNA.

   Omdat zaden ook deze alkaloïden kunnen bevatten als ook van sommige grassoorten zijn er voorvallen bekend van met graan meekomend zaad waardoor op die manier pyrrolizidine alkaloïdosis (zoals al die verschijnselen worden genoemd) konden optreden. Het zijn “stapelende vergiften” dat betekend dat je doorgaans van te voren kan voelen aankomen dat er iets ernstig misgaat. Denk daarbij aan de verschijnselen die het minder goed werken van de lever tot gevolg kan hebben, zoals geelzuchtachtige verschijnselen en pijn in de rechterbovenkant van de buikholte, pijnen in de bovenarm, misselijkheid met braakneigingen maar ook longproblemen en ongewone wondvorming over het hele lichaam. Als deze verschijnselen beginnen op te treden en ze zijn duidelijk niet te wijten aan een sowieso ongewenste levensstijl van zuipen, roken en vet eten dan kun je beter nagaan of je bijvoorbeeld deze stofjes via je voeding of zo binnen hebt gekregen. Als bijna vanzelfsprekend zitten deze alkaloïden niet in het normale voedsel. Maar als die verschijnselen beginnen op te treden na een ingrijpende menuverandering is het raadzaam daar het eerst naar te kijken. Het wordt wel detectiefje spelen op die manier.

   Met het massaler voorkomen van het jacobskruiskruid in de “nieuwe natuur” heb je een verhoogde kans dat bijen een steeds groter aandeel krijgen van het in de voeding brengen van deze alkaloïden. Er zijn dan ook al diverse onderzoeken naar gedaan en de resultaten daarvan zijn wel een beetje zorgwekkend. Het blijkt dat bijen nijver stuifmeel en ook pollen van het jacobskruiskruid verzamelen en vele kleine beetjes maken een hoop materiaal. Onderzoek heeft ook aangetoond dat bijen de meegenomen aandeeltjes alkaloïden aan elkaar doorgeven. Dat hoeft gezien de geringe levensduur van de werksterbijen geen probleem voor de beestjes zelf op te leveren. Maar hoe zit dat met de koninginnen die doorgaans langer mee gaan dan een simpele werkster? Of met de kwetsbare larven? Is het één van de factoren waardoor de iemkers zoveel bijtjes kwijtraken? Dat is voor zover ik kon nagaan nog niet onderzocht.

   In Noord-Amerika waar het jacobskruiskruid niet voorkwam en nu wel, is het net zo’n plaag als bij ons door de al eerder genoemde natuurontwikkelingsprojecten. Daar hadden ze wat op gevonden: ze voerden de vlinders in waarvan de rupsen op het loof afgingen en de kevers die op de wortels hun larven graag groot zien worden en later zelf als volwassenen de rupsen in hun geelzwarte verschijning concurrentie aandoen. Dat is een redelijke zet gebleken. Maar soms worden ook schapen en geiten ingezet die een redelijke tolerantie hebben tegen de pyrrolizidine alkaloïden, ze gaan er hoegenaamd niet makkelijk aan onderdoor. Dat is voor die beesten dan ook minder een probleem, maar voor geloofsgroepen die van huis uit gewend zijn schaap en geit te consumeren ligt dat natuurlijk weer heel anders. De geiten en schapen accumuleren de alkaloïden in hun lichaam in gehaltes die zij wel aardig verdragen maar die bij ons wel gewraakte effecten kunnen hebben. Dit is een eigen observatie, ik heb geen onderzoeksrapporten kunnen vinden die me daarin ondersteunen. Het is te hopen dat de diverse etnische groepen die wel schapen en geiten eten ook een verhoogde tolerantie hebben of gewoon alleen hele jonge beestjes eten die nog niet de kans hebben gekregen er veel te veel van te eten. Persoonlijk eet ik vrijwel geen vlees maar het vlees van een ouder schaap heb ik nog nooit lekker kunnen vinden, dus nu kan ik zeggen dat ik schaap met muntsaus daarom niet graag eet.

   Hoe gaan we zelf met dit eventuele probleem om? Wat nu heel modern is, is om streekgebonden voedsel te nemen. De oorsprong van het voedingsmiddel moet zo veel als mogelijk bekend zijn. Dus nemen we honing van iemkers die hun bijen op flinke afstand houden van streken waar het jacobskruiskruid massaal voorkomt. We vermijden het eten van oude bokken en geiten en schapen die gegraasd hebben in relatief nieuwe natuurgebieden en ontwikkelingsprojecten waar de mensen heel intelligent met hun stimuleringsactiviteiten zijn bezig geweest.

   Verstandige iemkers houden hun bijen op afstand. Of er voldoende aanbod zal zijn en of alle informatie die de producenten zullen geven betrouwbaar is, is nog de vraag. Maar laten we wel zijn, het is een zeer klein risico dat wij als mensen lopen.

   Hoe kunnen terreinbeheerders omgaan met het probleem? Voor zover ik weet is er bij het Staatsbosbeheer voorlopig geen beleid te verwachten ten aanzien van jacobskruiskruid. Hoe dat bij de andere beheerders is gesteld kan ik niet overzien. Wel ken ik enkele beheerders die de verminderde gebruiksmogelijkheden van hun maaisel onderkennen en hun materiaal ter compostering aanbieden. Gewoon storten is in de huidige afvalstoffenwetgeving problematisch. Vergisten is een andere mogelijkheid maar ook vrij kostbaar.

   Wel moet het voortgezet inzaaien met mengsels die het kruid bevatten van bermen en natuurstroken en verbindingszones en andere natuurelementen zo niet ontraden, dan wel stopgezet of verboden worden. Adviseurs als ingenieursbureaus en landschaparchitecten kunnen met hun adviezen hierbij een grote rol van betekenis spelen.

   Het terrein waar ik mijn hond regelmatig laat lopen spelen (het mag daar zomaar) was overwoekerd met jacobskruiskruid, en er waren pinken en vaarzen “ingeschaard” zoals extensief laten begrazen deftig heet. De beestjes vraten keurig om het kruid heen. Maar dit terrein is weinig “voortdragend”, zuring en dergelijke en een weinig weelderige grasmat. Heel verstandig hebben ze de veldjes gemaaid en het maaisel afgevoerd op moment van afnemende bloei, dus net voordat het zaad zich massaal kon rijpen. Het risico bestond dat de beesten op het moment dat het gras min of meer opraakte, zich vergrepen aan het jacobskruiskruid. De beestjes werden van de versgemaaide stukken afgehouden om het restje maaisel dat achterbleef niet op te vreten.

   De grasmat kan zich op die manier herstellen, jammer natuurlijk dat andere kruiden ook een knauw krijgen van zo’n actie maar het zet het kruiskruid flink terug. Even nog een jaartje of wat volhouden en dan kan de populatie zich op een aanvaardbaar niveau herstellen. Dit betrof overigens een SBB terrein bij Breda. Nu nog de terreinen van mijn gemeente die, wat onze boosdoener betreft, er verschrikkelijk uitzien en ook nog wat extra aandacht voor de bedrijfsterreinen die aangekleed zijn met natuurstroken en mijn woonomgeving komt er een stuk beter uit te zien. 

   Is nu alles wat betreft het jacobskruiskruid kommer en kwel?
Nee, niet echt, als u mijn voorliefde voor het toepassen van planten in de geneeskunde kent, dan mag u van me verwachten dat er wat over te melden valt. Er wordt momenteel hier en daar onderzoek gedaan naar de effecten van extracten op het remmen en zo mogelijk voorkomen van een aantal typen kanker. Er worden enkele schuchtere resultaten gemeld.

   Etnobotanisch (dat is ongeveer hetzelfde te noemen als volksgeneeskunst) is Uphof erg gecharmeerd en noemt als toepassing ook de kankerbestrijding, verkoudheden, reuma en een samentrekkende werking. Onze “eigen” E.F. Steinmetz in zijn Materia Medica Vegetabilis van 1954 noemt kolieken, laxering en angina pectoris als toepassing maar ook zijn emmanogoge, zeg maar baarmoederschonende werking dat ook als aborterend kan worden opgevat maar ook bij menstruele problemen kan worden gebruikt. U mag natuurlijk wel weten dat het hier om kortlopende kuren moet gaan en zoiets natuurlijk onder begeleiding van een ter zake kundige therapeut en of arts.  Fetrow en Avila waarschuwen ook voor het gebruik maar kennen het wel de positieve werking bij verbrandingen toe en ook bijensteken zouden ermee te behandelen zijn. Van het laatste heb ik geen onderbouwing kunnen vinden maar dat is niet een schokkend gemis.

   Een andere toepassing die ik heb horen noemen bij de mogelijkheden is het toepassen als aaltjesbestrijder (nematocide). Dan zullen akkerbouwers hun oren spitsen want de meeste middelen die zij daarvoor gebruikten zijn nu op de lijst verboden middelen geplaatst. Dan kunnen we gelijk onderzoeken of het commercieel mogelijk is de bestrijding van de overmaat aan kruid te koppelen aan de productie van een alternatief nematocide. Aaltjes zijn microscopisch kleine wurmpjes die onder andere een oorzaak zijn van aardappelmoeheid, die ook bij tomaten gevonden kan worden.  
Zo blijven er nog wel een paar vragen over.

   Conclusio ergo:

   U hoeft niet bezorgd te zijn over de risico’s die de Jacobae vulgaris, zoals de Senecio jacobae tegenwoordig genoemd moet worden, zou kunnen inhouden.

   Overheidsinstanties kunnen beter geen subsidie geven aan natuurprojecten waarbij introductie van jacobskruiskruid is begrepen.

   Kijk uit voor het eten van schapen en geiten die geweid hebben in bermen en natuurgebieden met jacobskruiskruid.

   Koop uw honing bij iemkers met gevoel voor de juiste werkomgeving van hun bijen.

   Stimuleer het terugdringen van jacobskruiskruid.

   Onderzoek de gebruiksmogelijkheden als nematocide.

   Je mag de planten ook gewoon mooi vinden.

Breda augustus 2010.

Paul Munnik

Plantaardigheden.nu - Vragen en antwoorden en discussie

^Naar het begin van deze pagina