Beginpagina van Plantaardigheden.nl

 

 

Actuele toepassingen van planten

Plantaardigheden.nl
Artikelen over planten
Sitemap

Leesmaar.nl
Dodoens en meer bijzondere boeken

Leeswerk.nl
Artsenijgewassen
Flora Batava

Krachtigeplanten.nl
A modern herbal: 100 medicinale planten
Massachusetts Institute of Technology

Boekenrubriek met recensies van boeken over toepassingen van planten

Het ‘Doktersboek’ van Douwe Ales

  • Auteurs: Goffe Jensma en Mart van Lieburg met medewerking van Jan Wymenga en Irene Nierstrasz
  • Paperback, 256 pp, geïllustreerd, 2011
  • ISBN-10: 90-5235-206-2
  • ISBN-13: 978-90-5235-206-0
  • Prijs: € 29.50
  • Uitgever: Erasmus publishing

   Je bent arts en je vrouw heeft een receptenverzameling en notities geërfd van een verre voorzaat, dan ben je wel aan je stand verplicht om daar “wat mee te doen”. Hij, Jan Wymenga zal het geweten hebben.

   Het resultaat is een boek geworden waar een heel team specialisten hun tanden op mochten stuk bijten. Voor het gemak geef ik u de namen en hun achtergrond zoals de uitgever het zelf heeft omschreven:

   Jan Wymenga (1927) studeerde geneeskunde en was werkzaam als chirurg te Stadskanaal. Geïnspireerd en gefascineerd door een oud medisch handschrift in het familiearchief van zijn vrouw Fokje Veltman (1923), volgde hij na zijn pensionering een cursus paleografie aan het Rijksarchief te Leeuwarden en entameerde hij de voorliggende uitgave van het 'Doktersboek van Douwe Ales'.

   Irene Nierstrasz-Ledeboer (1941) volgde op latere leeftijd (1986-1987) de opleiding tot middelbaar archiefambtenaar aan de Rijksarchiefschool te Den Haag. Vanaf 1986 was zij werkzaam op het Rijksarchief in Friesland te Leeuwarden, thans Tresoar. Zij hield zich in het bijzonder bezig met het inventariseren van familiearchieven. Daarnaast bekwaamde zij zich in de paleografie en gaf daarin een aantal jaren les. Uit deze interesse heeft zij de teksten van dit boek getranscribeerd.

   Goffe Jensma (1956) studeerde geschiedenis en filosofie aan de Rijksuniversiteit Groningen en promoveerde in 2004. Hij werkte onder andere voor de Fryske Akademy te Leeuwarden van waaruit hij van 2006 tot 2008 bijzonder hoogleraar Friese taal- en letterkunde aan de Universiteit van Amsterdam was. Deze posities verruilde hij in 2008 voor een gewoon hoogleraarschap in de Friese taal- en letterkunde aan de Rijksuniversiteit Groningen. Het meest publiceert hij over onderwerpen uit de Friese cultuur- en literatuurgeschiedenis en het liefst schrijft hij daarover zo dat deze onderwerpen in een bredere context tot hun recht komen.

   Mart van Lieburg (1951) studeerde geneeskunde te Rotterdam en werd in 1978 benoemd tot hoogleraar geschiedenis der geneeskunde aan de Vrije Universiteit (Amsterdam). Na zijn promotie (1986) werd hij tevens bijzonder hoogleraar medische geschiedenis aan de Erasmus Universiteit Rotterdam. Sinds 1997 is hij gewoon hoogleraar te Rotterdam (nu Erasmus Universitair Medisch Centrum) en sinds 2003 honorair hoogleraar te Groningen (UMCG). Voor de artsenorganisatie KNMG beheert hij sinds 1989 de Bibliotheca Medica Neerlandica (Universiteitsbibliotheek Amsterdam). Zijn publicaties gaan over de medische geschiedenis van Nederland.

   Het verklaart namelijk waarom dit boek voor de liefhebbers van plantaardige recepten tegen een serie kwalen een verplicht nummer is om te lezen en ook dat alle teksten zijn doorgespit die Douwe Ales met een aan kippendrift grenzende ijver heeft nagelaten. Voor hen die het boek Mens en Medicijn van Margreet Algera (uitg.: Meulenhof) hebben gelezen zijn de recepten en hun ingrediënten niet geheel onbekend te noemen en zijn die verklaarbaar. De medische waarde van de recepten is wat minder aan bod gekomen. Maar dat laat de persoon Douwe Ales in zijn waarde.

   Om een oude receptenbundel te waarderen is de plaats waar het is geschreven en de stand van de wetenschap ten tijde van het schrijven van belang en daar is uitvoerig op in gegaan. Het taalgebruik en de spelling zijn ook van belang en omdat er weinig spellingsregels bestonden in die periode, kan de herkomst van de recepten of de aantekeningen vaak aan de afwijkende spelling worden verbonden en ook ongeveer van wanneer die dateren. Dat komt mede doordat Ales flink uit andermans werk putte en de bedrevenheid van die oorspronkelijke auteurs op taalkundig gebied hoger inschatte dan zijn eigen taalvaardigheid. Dus een taalkundige gespecialiseerd op het ontcijferen van handschriften is de eerste starter van de analyse, vandaar dat Jan Wymenga maar een cursus op dat vakgebied is gaan volgen om uit het vaak pompeuze handschrift te kunnen opmaken waar het zoal over gaat. Het zal niet eenvoudig zijn geweest omdat mevrouw Nierstrasz-Ledeboer als deskundige de teksten voor dit boek heeft getranscribeerd. Het geheel zou anders voor de leek onleesbaar zijn gebleven. De plaatsing van de geschriften zijn aan de kunde van de heren Jensma en Van Lieburg overgelaten en zij namen het grootste gedeelte van het boek zoals het voorligt voor hun rekening.

   Douwe Ales' werk  wordt daarmee door meerdere disciplines onder de loupe genomen. Gelardeerd met voetnoten en verwijzingen zoals het een wetenschappelijk werk betaamt. Dat voetnootgebruik hindert voor diegenen die dat niet gewoon zijn in het geheel niet, naar mijn idee, en de stijl van het bespreken van de achtergronden zijn vlot en helder.

   Het werk van Douwe Ales loopt uiteen van het “piskijken” tot magische en Christelijke bezweringen waarbij de astrologie ook om de hoek komt kijken. Voor mijzelf ben ik het meest geïnteresseerd in de relatie van de recepten met het plantenrijk, en de namen voor die planten zoals gebruikt door Douwe Ales. Daarbij ook of de recepten van waarde zouden kunnen zijn. Volgens Ales is vrijwel alles bewezen bruikbaar en schrijft daarom vaak te pas en te onpas “probatum est” onder zijn recepten. Doch de meesten zijn in mijn optiek niet een probaat middel tegen de genoemde kwaal. Sommige van die kwalen zijn gelukkig passé ook toen, zoals bij de recepten tegen de pest. Bij sommige recepten zou het gebruik zelfs op rechtstreekse mishandeling uitdraaien.

   Aardig is vooral de soort aandoeningen waarvoor Ales recepten en remedies heeft aangedragen, en daar gaan de auteurs dieper op in, en ook hebben ze naarstig gespeurd naar de bronnen en de verantwoording van de recepten. Dan zie je de aardigheid in het bijeenbrengen van de verschillende disciplines van de auteurs en het plezier wat ze naar mijn idee moeten hebben beleefd aan het schrijfwerk van een boer met medische aspiraties. We moeten even niet denken aan het achterliggende studiewerk, wat omvangrijk moet zijn geweest.

   Omdat de recepten niet afzonderlijk besproken worden, dan alleen waar de auteurs een punt maken van een gebruik of speciaal woord, is het glossarium een plaats waar je een boekenlegger bij gebruikt bij lezing van het receptengedeelte. Daar wordt ook onze site Plantaardigheden als bron vernoemd. Wat niet onlogisch is omdat we de nodige oude botanische werken als facsimile er op hebben staan en dan ook nog getranscribeerd en met de zoekroutine erbij. Daarbij is deze lijst van planten net een beetje ongemakkelijk te noemen omdat ze op moderne botanische naam gesorteerd staan en je leest in de recepten de door Ales gebruikte naam. Voor de “leek” zou een op de “Ales namen” gesorteerde lijst wat gemakkelijker geweest zijn in het gebruik. Laat ik me niet beter voordoen dan de rest, ik zou het ook makkelijker hebben gevonden.

   Als kniesoor heb ik een foutje ontdekt in die lijst waaruit blijkt dat de samensteller van die lijst geen botanicus is, omdat de Hyoscyamus  niger geen populier is maar bilzekruid (blz 240). Het genus is Populus voor de populier die deze naam te danken heeft aan het geluid dat de bladeren maken in de wind dat doet denken aan het geroezemoes van volk in de straat. Vooral omdat het wit bilzekruid wel met de juiste naam er direct bovenstaat. Voor het overige heb ik meer dan voldoende vertrouwen in de tekst.

   Al met al vind ik het een boek met een doorkijkje naar de medische en magische geschiedenis van de tijd rond het fin de siècle van de 17e eeuw, lezenswaardig voor de trouwe plantaardighedenbezoeker en diegenen die willen weten waarom de volksgeneeskunst van die tijd een versnippering laat zien van wetenschap en anekdotische bewijsvoering van remedies en behandelingen. De uitgever repte heel even in zijn persbericht over modern gebruik van deze recepten. Dat is niet iets wat ik zou propageren, het zou munitie zijn voor de Vereniging tegen de kwakzalverij. Wel is het heel leuk voor een receptenschrijver om de werkzaamheid te zoeken in de recepten en er zijn enkele te vinden die ook in deze tijd verklaarbaar zijn en waarvan de ingrediënten wetenschappelijk bewezen een gunstige werking hebben. Maar de onduidelijkheid bij de receptuur waar het de hoeveelheden betreft maakt het onverkort gebruik ervan onmogelijk. Lees en waardeer het werk dat in dit boek is gestoken, vermaak u over het gebruik van stront als remedie tegen kwalen, maar oordeel de rest ervan niet naar dit voorbeeld. Voor een amateur en levend in die tijd heeft Douwe Ales een aardig stuk werk afgeleverd en is het getuigend van respect dat het werk de eeuwen heeft overleefd en nu vakkundig is geanalyseerd door medici en schriftkundigen die de auteur in zijn waarde laten en zich niet hebben laten verleiden tot een hard oordeel over het medisch kunnen van deze Friese boer en zijn tijdgenoten.

   Warm aanbevolen.

Breda, juni 2011

Paul Munnik

Plantaardigheden.nu - Vragen en antwoorden en discussie

^Naar het begin van deze pagina

^Naar het begin van deze pagina

Recensies van boeken over toepassingen van planten
 
Hobby
Omgeving
Plant

Toepassing

 
Woordenboek Nederlandsche Taal
Plantago PlantIndex
Letter: druk op CTRL, draai ook aan muiswiel