Beginpagina van Plantaardigheden.nl

 

 

Actuele toepassingen van planten

Plantaardigheden.nl
Artikelen over planten
Sitemap

Leesmaar.nl
Dodoens en meer bijzondere boeken

Leeswerk.nl
Artsenijgewassen
Flora Batava

Krachtigeplanten.nl
A modern herbal: 100 medicinale planten
Massachusetts Institute of Technology

Beschrijvingen van planten

Paardenkastanje (Witte) - Aesculus hippocastanum

Aesculus hippocastanum - witte paardenkastanje

Zie grotere afbeelding

  • 1644 Vlaams: Castanieboom (Vremde), Castanie (Peerden- oft Ros-)
  • 1616 Latijn: Castanea equina [814]

 

Google search paardenkastanje op deze website https://www.google.nl/search?q=
paardenkastanje+site:plantaardigheden.nl

Alle foto's van Aesculus hippocastanum op internet

Aesculus hippocastanum in Plantago PlantIndex

Cruydt-boeck 1644

Van Castanie

Artseny 1796

Paarden karstengen-boom - Aesculus hippocastanum

Flora Batava 1865

Aesculus hippocastanum - Gewone Paardenkastanje

   Het is oppassen geblazen tijdens stormachtige herfstdagen. Sommige mensen parkeren voor geen goud hun auto onder een kastanjeboom. Als kleine projectielen kletteren de kastanjes naar beneden en rollen nog meters over de bestrating door. Daar liggen ze dan, pasgeboren en glimmend alsof er nog vruchtwater op zit. Als ze net van de boom zijn gevallen, kunnen maar weinigen weerstand bieden tegen deze houtige sieraadjes. In de broekzak gedragen gaan ze, door het opwrijven van het waslaagje, nóg mooier glimmen.

   Voor kinderen zijn de kastanjes een waar plezier. Met een paar satéstokjes, wat ijzerdraad en dopjes van eikels maak je er herfstpoppetjes van.

   Zo af en toe tref je nog wel eens iemand aan die een oud volksgebruik volgt, dat luidt: op het lichaam gedragen kastanjes helpen tegen jicht en reuma. Hoewel de negentiende-eeuwse kruidendokter Aloysius juist de bloemen adviseerde: 'De versch geplukte bloemen, op spiritus van 75 procent getrokken, zijn een uitstekend middel om reumatische pijnen te verdrijven. Men wrijft tweemaal daags met deze tinctuur in.'

Niesmiddel

   Eetbaar zijn kastanjes niet, hoewel ze zeer zetmeelrijk zijn. Kastanjes zijn bitter en zelfs een beetje giftig. Toch schreef de genoemde Aloysius ze voor: 'Het poeder der kastanjes, in een linnen zakje op de hartkuil gedragen, is geprezen tegen krampen.'

   Het gemalen meel wordt soms als schoonheidsmiddel gebruikt, voor een glanzende huid. En gemengd door het gietwater zou het poeder van de kastanjes wormen uit potplanten verdrijven. In de Beschryvingen der Artsenygewasen uit 1795 staat over de 'paardenkarstengen': 'Het poeder der Karstengen is een goed niesmiddel, wanneer het als snuif genomen wordt. De karstengen worden op sommige plaatzen eerst doorboort, daarna eenige dagen in de kalk gelegd, en vervolgens wederom met water uitgetrokken zijnde, om dezelve de grootste bitterheid te beneemen, tot mesting van 't vee gebruikt, ofschoon zij geen bekwaam voedzel voor de menschen opleeveren.'

   Inderdaad zijn sommige dieren gek op de kastanjes, zoals paarden. In het bijzonder roodwild is er dol op. Dat is de reden waarom kastanjebomen soms bij hertenkampen worden aangeplant.

Balkan en Klein-Azië

   De Witte Paardenkastanje, ook wel Wilde Kastanje genoemd, is in onze streken een vertrouwd verschijnsel. Daarom is het verbazingwekkend dat hij nog maar relatief kort hier vertoeft. Zijn oorspronkelijk areaal ligt in de Balkan en Klein-Azië. Daar zijn nog restanten te vinden van ooit uitgestrekte kastanjebossen. Hoe de wilde kastanje zich over Europa heeft verspreid, is nauwkeurig beschreven. Het startpunt lag in Constantinopel, waar de Vlaamse arts Quackelbeen tussen 1554 en 1562 lijfarts was aan het hof van de sultan. Hij gaf aan zijn Italiaanse collega Mattioli een vruchtdragende tak van de kastanje. Zo is de reis van de wilde kastanje door Europa begonnen. Het eerste Nederlandse exemplaar werd in 1608 aangeplant, in de Leidse Hortus Botanicus. De verspreiding verliep mede zo goed omdat de Kastanje geen extreme eisen aan de bodem stelt. Hij kan toe met matige hoeveelheden voedingsstoffen en vraagt weinig licht en warmte. Wel is strenge vorst een kwetsbaar punt.

Indrukwekkend

   Met name in de winter, als de boom kaal is, zie je wat een indrukwekkend organisme de kastanje is. Zo'n totaalbeeld is bij elke boom weer anders. Een berk geeft een luchtige indruk, is beweeglijk, vrouwelijk bijna. Een eik maakt een grillige indruk. En de Paardenkastanjekastanje? Die imponeert vooral. Een exemplaar van pakweg tachtig jaar is een gigant van vijfentwintig meter hoogte en tien meter in omtrek. In Engeland staan enkele zeer oude bomen, waarvan de oudste uit 1664 stamt. Deze reus heeft een hoogte van ongeveer veertig meter.

   In de winter komen ook andere details goed naar voren, zoals de schors. Bij de jonge boom is die nog glad, maar later ontstaan er talloos veel scheuren in. De stam is dan een en al schilfering van grote en kleinere stukken schors. Ook de kleine zijtakken, die aan alle kanten uit de boom te voorschijn komen, zie je het best bij de kale winterbomen. Zelfs de hoofdstam zit er vol mee. Als je door toegeknepen ogen naar een winterse Kastanjeboom kijkt, lijk je één groot schilferig hoofd te zien waar de haren op willekeurige plaatsen uitschieten.

   De winterse boom laat ook nog een andere karakteristiek zien. De onderste takken maken een opvallende beweging: vanaf de hoofdstam buigen ze eerst in grote lussen naar beneden en golven daarna in een zwierig gebaar omhoog. Naar boven toe maakt de Kastanje een andere beweging. Daar vormt de kroon een ronde, eivormige koepel. En als je aan de voet van de stam staat zie je nog iets, namelijk dat de schors in lijsten naar boven draait, rechtsom. Ze hebben wat weg van de steunberen van een gotische kathedraal.

   Maar hoe massief de boom ook overkomt, het hout is weinig duurzaam. Het wordt hoofdzakelijk gebruikt voor het kleine werk, zoals speelgoed. Toch staat kastanjehout de laatste jaren, in de zoektocht naar duurzaam hout dat tropische hardhout kan vervangen, volop in de belangstelling. Want het hout krijgt, door het onder vacuüm en hoge druk te impregneren, een drie tot vijf maal langere levensduur. Daardoor groeit ook het aantal toepassingen gestaag: vooral in de weg-, water- en woningbouw, maar ook bij de aanleg van tuinen, parken en als omheiningen in natuurgebieden.

In een paar dagen

   Als het voorjaar aanbreekt, toont de Paardenkastanje zijn misschien wel uitbundigste fase. De dikke, tegenover elkaar liggende knoppen zwellen op. Er omheen zitten nog de opvallend harde en in het voorjaar zeer kleverige schubben. Ze beschermen de ineen gevouwen bladeren en de bloemaanleg tegen vorst en verdamping. Eerst klappen deze knopschubben terug en de zachte, bleekbruine, wollig behaarde blaadjes komen bloot te liggen. Vervolgens klappen ook die om en drukken zich tegen de tak aan. Het lijkt alsof ze slap hangen, maar ze voelen juist erg stijf aan. Zeker als de zon tijdens warme voorjaarsdagen aan kracht wint, gaan de knoppen in verbluffend korte tijd open. In een paar dagen kan dit proces voorbij zijn. Voor je het weet moet je wéér een jaar wachten op het uitlopen van de Paardenkastanje!

Reusachtige handen

   De volwassen bladeren hebben een markante vorm. Ze lijken op reusachtige handen met vijf tot zeven spits toelopende vingers. Als ze afvallen laten de voetstelen hoefijzervormige littekens achter. Zelfs de spijkers van een hoefijzer lijken erin te zitten: de littekens van de nerven. Volgens sommigen stamt van deze gelijkenis de naam 'paardenkastanje' (andere bronnen zeggen dat de naam komt van de Turken die de kastanjes voerden aan hun drachtige merries). De hoefijzervormige littekens zie je verspreid over alle takken zitten, als kleine gedenkstenen voor de afgestorven bladeren van vorige generaties.

   Sta je onder de vol in blad staande kastanjeboom, dan weet je waarvoor hij vaak wordt aangeplant: om zijn overdadige schaduw. In de zomer vormt hij een ideale plek om je te beschermen tegen de warmte van de brandende zon. Om die reden komt de Paardenkastanje nog wel eens voor langs of in weilanden. Ook het vee koestert zich graag in de luwte van deze boom.

   In de herfst heeft de boom nog een verrassing in petto: de prachtige verkleuringspatronen van de bladeren. Eerst kleuren de randen geel, daarna de nerven. Het geel verschiet naar roodbruin, terwijl het hart van het blad nog enige tijd groen blijft.

Bloeiende kaarsen

   Gelijk met het uitlopen van de jonge blaadjes komt, meestal ergens in half april, de Paardenkastanje tot bloei. Maar weinig bomen investeren daarin met zoveel bravoure. De meeste vertrouwen voor hun bestuiving op de wind en dragen daarom kleine, groenachtige en onopvallende bloemen. Maar die van de Paardenkastanje zijn werkelijk reusachtig. Het zijn rechtopstaande pluimen - naar hun vorm vaak 'kaarsen' genoemd - die uit tientallen bloemen bestaan. Van veraf ogen ze wit, maar van dichtbij blijken de vijftallige, beetje kreukelige kroonbladeren bezet te zijn met subtiele gele en roodbruine vlekjes. Er zitten meestal zeven meeldraden in die op kleine schaal het gebaar van de onderste stammen lijken na te doen: eerst buigen ze omlaag en daarna omhoog.

   Na het verslappen van de meeldraden ontwikkelt zich een lange stijl. Met zijn kleur en geur richt de kastanjebloem zich op bestuiving door insecten. In de hiervoor al aangehaalde Beschryvingen der Artsenygewasen staat beeldend: 'De bijen aazen gaarn op de bloemen, gelijk men hun dikwerf bijna geheel rood van het stuifmeel van dezelve ziet terugkeeren.' Helemaal prozaïsch drukt de dichter Guido Gezelle zich uit. In zijn kenmerkende lyrische en romantische Westvlaamse stijl typeert hij de Paardenkastanje als volgt:

Schone castanjen, hoe blijde is uw groen,
vol sneeuwwitte keerskens gesteken;
ze blinken, ze bloeien, ze dansen, ze doen
hun dienaar, ootmoedig geweken
voor 't waaien van 't windtje, dat op en dat neêr,
voor 't waaien van 't windtje, dat weg en dat weêr
komt wandelende over uwe takken gegaan,
noch stille en laat staan
geen een van uw wentelende blaren!

Schone castanjen, hoe blijde is uw groen,
één zee is 't, vol zandgroene baren!

Rode Paardenkastanje

   Op veel plaatsen komt een nauwe verwant van de Witte Paardenkastanje voor, de Rode Paardenkastanje (Aesculus carnea). Deze wordt vooral als sierboom aangeplant. Het is een kruising van de witbloeiende soort en de uit Noord-Amerika afkomstige Aesculus pavia, de Rode Pavia. De keur aan karaktervolle kenmerken van de Witte Paardenastanje is bij zijn roodbloeiende broertje veel minder uitgesproken. De laatstgenoemde soort wordt vermeerderd door enten. Dat kun je zien aan de oudere bomen: op de onderstam van de Witte Paardenkastanje, herkenbaar aan de kenmerkende schilfers, groeit de dunnere en gladdere stam van de Rode Paardenkastanje.

Tamme Kastanje

   Vaak wordt de Paardenkastanje verward met de Tamme Kastanje (Castanea sativa). Toch zijn de verschillen zo groot dat biologen ze bij totaal verschillende families indelen: de Witte Paardenkastanje bij de paardenkastanjefamilie (Hippocastanaceae) en de Tamme Kastanje bij de beukenfamilie (Fagaceae). Net als de Paardenkastanje is de Tamme Kastanje vanuit haar oorspronkelijke gebied over Europa verspreid en verwilderd, maar veel eerder dan de Paardenkastanje. Waarschijnlijk hebben de Romeinen hem naar noordelijke streken gebracht. Later zijn het vooral monniken geweest die de boom in kloostertuinen aanplantten.

   De takken dragen enkelvoudige, langwerpige en getande bladeren. De bloemen zijn lange (10-17 cm), rechtopstaande katjes die pas 's zomers bloeien en met hun zoete geur insecten aantrekken. Begin oktober rijpen de zeer gestekelde vruchten uit en vallen met de kastanjes erin op de grond. Pas als de bolsters uitdrogen komen de vruchten los: meestal drie stuks, waarbij de middelste de dikste is en de andere twee aan weerszijden daar omheen buigen. Aan de punten zitten de kenmerkende pluimpjes die de restanten zijn van de katjes.

   De Tamme Kastanje is eetbaar, zoals de Latijnse soortnaam 'sativa' aangeeft. Het is een zeer voedingsrijke vrucht die tot 15 procent suiker kan bevatten. Soms wordt er daarom een suikersiroop uit geperst. Van oudsher maakt de Tamme Kastanje deel uit van het mediterrane dieet. Bij ons is de kastanje vooral een delicatesse, om te poffen of om puree van te maken.

R. van der Hoeden bewerkte tekst uit Flora's Kus met toestemming van Weleda

^Naar het begin van deze pagina

Planten
 
Kruidenlijstjes
Beschrijvingen van planten
  A | B | C | D | E | F | G | H | I | J | K | L | MN | O | P | Q | R | S | T | U | V | W | Z

A.van Roy

C.van der Steen

G. van Elteren

Paul Munnik

Weleda (deels met dank overgenomen)

Foto's prof. Paul Busselen
  A | B | C | D | E | F | G | H | I | J | K | L | M | N | O | P | Q | R | S | T | U | V | W | X | Y | Z
Nederlandse, Latijnse en Engelse plantennamen zoeken
Nieuwe planten-soorten en -namen in Nederland
 
Woordenboek Nederlandsche Taal
Plantago PlantIndex
Letter: druk op CTRL, draai ook aan muiswiel