Beginpagina van Plantaardigheden.nl

 

 

Actuele toepassingen van planten

Plantaardigheden.nl
Artikelen over planten
Sitemap

Leesmaar.nl
Dodoens en meer bijzondere boeken

Leeswerk.nl
Artsenijgewassen
Flora Batava

Krachtigeplanten.nl
A modern herbal: 100 medicinale planten
Massachusetts Institute of Technology

Beschrijvingen van planten

Ratanhia - Krameria triandra

Afbeelding A Modern Herbal

Google search ratanhia op deze website https://www.google.nl/search?q=
ratanhia+site:plantaardigheden.nl

Alle foto's van Krameria triandra op internet

Krameria triandra in Plantago PlantIndex

   Tijdens een studiereis door Zuid-Amerika ontdekt de Nederlandse plantkundige Peter Loeffer de Ratanhia. In de hooglanden van Peru, waar hij tijdens zijn zwerftochten tussen 1751 en 1756 terechtkomt, ziet hij een gedrongen en zeer kronkelig groeiende struik met opvallend rode bloemen die direct zijn aandacht trekt. Omdat Loeffer een leerling is van de beroemde Zweedse geleerde Linnaeus, die alle planten van een Latijnse naam voorzag, wil hij de plant direct benoemen en denkt niet lang na: 'Krameria triandra' moet het zijn. Ten eerste omdat hij een grote bewondering heeft voor de Hongaarse legerarts en plantkundige Kramer en ten tweede omdat hij drie opvallend grote meeldraden uit de bloem ziet steken: tri-andra, dat wil zeggen drie mannelijke organen.

   Loeffer weet niet dat de struik voor de plaatselijke bevolking van grote waarde is en mist een kans die een latere bezoeker wel benut. Dertig jaar later namelijk komt op dezelfde plaats een Spaanse geleerde, de botanicus en apotheker Don Lopez Ruiz, die ontdekt dat de wortels van de struik door de vrouwen uit die streek worden gebruikt om er hun tanden mee te verzorgen. Ze wrijven hun gebit in met de schors van de wortel.

Bloedstelpend

   In 1784 probeert Ruiz de wortel op zichzelf uit en merkt de krachtige werking ervan op zijn tandvlees. In Europa werkte hij ook wel met plantenextracten om zijn gebit te verzorgen, zoals van de Tormentil en de Slangenwortel, maar die halen het niet bij het poeder van de wortel van de Ratanhia. Vervolgens maakt hij een poeder uit de wortels en test dit middel op een meisje dat lijdt aan ernstige bloedingen. Zo ontdekt hij ook de bloedstelpende werking van de Ratanhia, zoals de plant plaatselijk heet. Inmiddels is hij erachter gekomen dat die naam in het Quechua-indiaans van de Peruaanse Andes zoiets betekent als 'de kruipende plant'. Zelf geeft hij de voorkeur aan een Spaanse benaming en doopt de plant 'raiz para los dientes', ofwel de wortel voor de tanden.

   Omdat Ruiz zijn bevindingen in een artikel beschrijft, maakt ook de Europese bevolking kennis met deze geneeskrachtige plant en het duurt niet lang of het middel is in Europa in gebruik. De introductie heeft een opvallende voorgeschiedenis: in 1806 kapen de Engelsen een Spaans schip voor de kust van Portugal. De lading bevat een grote hoeveelheid Ratanhia-extracten die bedoeld zijn voor het bijkleuren van de Portugese rode wijn. Die functie zullen ze nooit krijgen, want in Engeland gaat het middel in de tandpasta. Gemengd met krijt en mirre of gemengd met Viooltjeswortel en houtskool levert de Ratanhia namelijk een prima tandpoeder op.

Looistoffen

   Later onderzoek wijst uit dat de Ratanhia een bacteriedodende werking heeft, virusinfecties kan tegengaan, hoge bloeddruk verlaagt en het afweersysteem van het organisme versterkt. Wellicht heeft om die reden het kauwen op de wortel door de Peruaanse bevolking niet alleen het gebit tot doel. De looistoffen uit de schors van de wortel vormen een dunne 'film' op de huid van het tandvlees en gaan zo de werking van bacteriën tegen. Dat werkt ook gunstig ter voorkoming van tandsteen, zoals onderzoek heeft uitgewezen. Daarnaast hebben de bittere looistoffen, die tanninen worden genoemd, ook een samentrekkende werking op het slijmvlies van de mond en het tandvlees, waardoor kleine wondjes dichttrekken.

   De samenstelling van de looistoffen is zodanig dat ze niet direct in de maag worden afgebroken, maar nog tot ver in de darmen hun samentrekkende werking kunnen uitoefenen. Daarmee is Ratanhia ook een probaat middel tegen diarree, wat de indianen van Peru en Bolivia ook al lang weten. Verder vindt een zalf van de Ratanhia toepassing als middel tegen aambeien. Ook hier gaat het om de samentrekkende werking van de looistoffen, die 10 tot 15 procent vormen van de wortelschors. De plaatselijke bevolking gebruikt ook de bovengrondse delen van de plant, die op markten worden verhandeld. Nadat de twijgen een nacht in water zijn geweekt wordt het aftreksel gedronken om het ijzergehalte van het bloed te verhogen en menstruatieklachten te verminderen.

Halfparasiet

   De Ratanhia maakt deel uit van de familie van de Krameriaceae. Die telt zo'n 25 soorten met een verspreiding in de Andes-gebergteketen van Chili tot in de Verenigde Staten. De Ratanhia uit Peru is een halfparasitaire struik. Dat wil zeggen dat de wortels van de struik zich met hun uitlopers hechten aan de wortels van andere struiken in de omgeving en daar het water met de opgeloste zouten uit de bodem opnemen. Omdat de plant verder groene bladeren heeft, kan hij echter zelf zorgen voor de vorming van suikers en zetmeel onder invloed van het zonlicht. In dit opzicht lijkt de struik op de Europese Maretak, die ook een halfparasiet is.

   De stekelige struik, die niet hoger wordt dan zo'n vijftig centimeter, leeft in droge en zanderige hoogvlaktes van de Andes op een hoogte van 2600 tot 3900 meter. Daar groeit hij samen met bijvoorbeeld agaves die eens in de honderd jaar bloeien en met kandelaar-cactussen. De bodem bestaat uit verweerd gesteente van de hoger gelegen puinhellingen. Onder deze arme, winderige en droge omstandigheden kan de struik toch goed overleven dankzij een viltige en zilverkleurige laag van uiterst fijne haartjes op de takken en de bladeren. Haast satijnachtig zacht doet de plant hierdoor aan en op die manier beschermt hij zich tegen uitdroging en de inwerking van het felle licht. Vooral de jonge toppen, die het meest kwetsbaar zijn, hebben die zilvergrijze en zachte kleur, die bij de oudere takken donkerder wordt. Deze onderste takken liggen meestal op de grond. De bladeren staan in spiralen dicht om de takken heen en hebben een eenvoudige langwerpige vorm. Opvallend zijn de bloemen met hun knalrode of soms ook oranjerode kleur, die in november (het is daar dan lente) massaal uitlopen na een periode van droogte.

Bloem- en kelkbladeren

   Bij nader inzien is met de bouw van de bloemen iets vreemds aan de hand. Normaal gesproken hebben bloemen hun kleur te danken aan de kroonbladeren. Denk aan de roos, de boterbloem of het viooltje. Dat is bij de Ratanhia anders. De vier opvallende bloembladeren, die in een kruis staan gerangschikt, zijn namelijk de kelkbladeren! En die zijn bij de meeste planten groen en onopvallend onder de kleurige kroon aanwezig. Bij de Ratanhia is een opvallende asymmetrie aanwezig: de onderste twee kroonbladeren zijn dik en klein en hebben een functie als vetklieren. Hiermee worden waarschijnlijk insecten aangelokt die voor de bestuiving zorg dragen. Deze vetafscheiding kennen we in Europa van het viooltje, maar dan bij het zaad dat op die manier aantrekkelijk is voor mieren.

   De andere twee kroonbladeren zijn smal en lang en dragen een opvallend gele vlek. Als twee 'hazenoren' staan ze overeind in de bloem. Samen met de geur van de bloem dragen ze bij tot de aantrekkelijkheid voor insecten. In de bloem, die zowel mannelijk als vrouwelijk is, staan drie meeldraden die opvallen door hun dikte en lengte. Niet voor niets gaf Loeffer aan de Ratanhia de naam 'triandra'... Overigens gebruiken sommige botanici de naam Krameria lappacea, van het Spaanse woord 'lapa', dat klitten of kleven betekent. Deze naam slaat op de vrucht die aan kleren blijft kleven, net zoals dat in ons land het geval is met de vruchten van de Grote Klis.

   De bloemen en dus ook de vruchten zitten aan het einde van de twijgen. En bij het uitbloeien staan de vruchten als kleine kogeltjes op een steeltje parmantig overeind. De vruchten zijn niet groter dan een halve centimeter en zijn bedekt met een grote hoeveelheid stekels. Bij vergroting lijken die op een mini-harpoentje, met drie weerhaakjes aan de top. Hiermee blijven de zaden kleven aan de vacht van zoogdieren of in de veren van vogels die daardoor voor de verspreiding van de Ratanhia zorgen

Sterke wortels

   En dan de wortels. Die zijn zeer sterk en zwaar en geven de plant een stevige verankering in de bodem. Het is erg lastig om de Ratanhia-wortels te oogsten. Het oogsten gebeurt met gaffelvormige stokken en met de hand, en je kunt aan de vorm van de wortels die in de handel worden gebracht zien met hoeveel geduld de mensen ze uit de grond hebben gehaald: alleen bij voorzichtig uitgraven komen de lange en dunne zijwortels te voorschijn. Ze heten op de markt 'lange Ratanhia'. Zijn de wortels ruw afgerukt, dan is alleen het bovenste deel losgekomen en dat is dik (tot vijf centimeter) en knoestig. Een kluwen van met elkaar vergroeide wortels kan de grootte van een mensenvuist hebben. Die heet in de handel 'korte Ratanhia'.

Rood

   Na de oogst wordt de wortel gewassen en in de schaduw te drogen gelegd. Voor Peru is de Ratanhia vooral een exportproduct, maar in het land zelf wordt er ook gebruik van gemaakt: in gemalen vorm gaat het wortelpoeder naar Lima, waar met name de vrouwen het gebruiken als tandpoeder. Opvallend aan de wortel is de rode kleur van de vezelige schors, die al bij de geringste verwonding te voorschijn komt, vooral bij de fijnere zijwortels waar de rode kleur slechts door een dun laagje kurk is afgedekt. Die kleur ontstaat als afbraakproduct van de looistoffen, maar draagt verder niet bij aan de werking van de Ratanhia. Door het hout loopt deze rode kleur naar de bovengrondse delen tot in de twijgen en bladeren. Ook de bloemen hebben een vergelijkbare tint als dit rode sap. In de kern van de vrucht is deze kleur ook aanwezig en je kunt dus zeggen dat de gehele plant is doortrokken van 'rood'. Waarschijnlijk ontstaat deze kleurstof onder invloed van ijzer in de Andesbodems, want met name in de buurt van de belangrijkste vindplaatsen van de Ratanhia zijn ijzermijnen aanwezig.

   Het Ratanhia-rood is een kleurstof met de naam flobafeen en vindt toepassing om wol en huiden mee te verven bij de indianen van het zuidelijk deel van de Verenigde Staten of om portwijn mee te kleuren in Portugal.

Bedreigd

   Door alle toepassingen van de Ratanhia is er een 'booming' markt ontstaan in Amerika, Europa en Australië. In 1997 verliet 20.000 kg product het belangrijkste toeleverende land Peru, in 1999 was dat al 40.000 kg en als het zo doorgaat wordt de Ratanhia ernstig in zijn voortbestaan bedreigd. Vandaar dat ter plekke een beschermde cultuur gepleegd wordt, waardoor er zorg voor wordt gedragen dat de Ratanhia blijft voortbestaan. Helaas is het nog altijd niet mogelijk gebleken de plant buiten zijn natuurlijke standplaatsen in cultuur te nemen. Zelfs met een kubieke meter aarde om de wortelkluit heen is het Amerikaanse onderzoekers niet gelukt de plant elders voort te kweken.

De tand des tijds

   Overal ter wereld hebben mensen naar middelen gezocht om hun gebit mee te verzorgen. In de Andes is dat de Ratanhia geworden, in het oostelijk deel van Afrika en het Midden-Oosten viel de keuze op de Mirre, waarvan het harspoeder in gebruik is. Rond de Middellandse Zee verbrandden de mensen de twijgen van de Wijnstok om die als kool in het tandpoeder te verwerken. In Europa golden allerlei kruiden als tandpoeder, zoals de wortel van Krulzuring en Kalmoes. Tegenwoordig kunnen we uit al deze werelddelen de middelen verzamelen en combineren in tandverzorgende pasta's en mondwaters. Ratanhia komt op die manier voor in combinatie met mirre, menthol, tijmolie en alle mogelijke andere producten die vroeger als afzonderlijke substantie werden toegepast. Onze gebitten kunnen dus eigenlijk niet meer stuk …

R. van der Hoeden bewerkte tekst uit Flora's Kus met toestemming van Weleda

^Naar het begin van deze pagina

Planten
 
Kruidenlijstjes
Beschrijvingen van planten
  A | B | C | D | E | F | G | H | I | J | K | L | MN | O | P | Q | R | S | T | U | V | W | Z

A.van Roy

C.van der Steen

G. van Elteren

Paul Munnik

Weleda (deels met dank overgenomen)

Foto's prof. Paul Busselen
  A | B | C | D | E | F | G | H | I | J | K | L | M | N | O | P | Q | R | S | T | U | V | W | X | Y | Z
Nederlandse, Latijnse en Engelse plantennamen zoeken
Nieuwe planten-soorten en -namen in Nederland
 
Woordenboek Nederlandsche Taal
Plantago PlantIndex
Letter: druk op CTRL, draai ook aan muiswiel