Beschrijvingen van planten

Vlier (Gewone) - Sambucus nigra

• Zie Overzicht van deze plant: Vlier (Gewone) - Sambucus nigra (A.van Roy)

Cruijdeboeck 1554 Van Vlier	Cruydt-Boeck 1644 Van Vlier	Artseny-gewassen 1800 Vlier-boom - Sambucus nigra	Flora Batava 1832 Sambucus nigra - Zwarte Vlier

   De vlier is een laatbloeier. Pas eind mei, begin juni hangen de bloemschermen zwaar aan de takken en openen zich de talrijke, vijftallige bloempjes. Een zoete, licht bedwelmende geur verspreidt zich. Het opengaan van de bloemen gaat in een fraaie beweging: van de bolvormige jonge trossen, via de vlakke, maximaal geopende bloemen naar de holle vorm van de uitgebloeide exemplaren. De bloemen lijken weliswaar op schermen, zoals die van het Fluitenkruid, maar zijn het bij nadere beschouwing niet. Ze ontspringen niet vanuit één punt maar zijn opeengedrukte vertakte bloemstelen.

   Tijdens de bloeiperiode zie je hoe algemeen aanwezig de Vlier eigenlijk is. Overal pronken de roomwitte bloemtuilen: in bossen, langs bosranden, in struwelen, houtwallen, parken en plantsoenen. Dichtbij zie je een actief insectenleven, vooral veel vliegen en kevertjes. Vlinders en bijen mijden de geur van de vlier liever.

Twee markante momenten

   De volgende opvallende fase van de vlier valt in de herfst, in augustus en september, als de bessen zich ontwikkelen. Waar de bloemschermen zich nog naar boven richten, hangen de met vruchten beladen trossen door hun gewicht naar beneden. Ze zijn dieppaars, bijna zwart van kleur, vandaar het achtervoegsel 'nigra' in de Latijnse naam. Vogels zijn er dol op en verspreiden de harde zaden die er binnenin zitten door ze elders uit te poepen. Tussen de twee markante momenten van bloei en vruchtzetting valt de vlier in de vegetatie nauwelijks op. Dat komt doordat hij geen kenmerkende gestalte heeft. Eigenlijk is hij eerder een heester die, alleen als er voldoende licht en ruimte voorhanden is, een boomachtige vorm aanneemt. Hoogtes van zo'n zes meter zijn dan geen uitzondering.

   Door zijn sterke aanpassingsvermogen, zijn uiterst snelle groei en zijn neiging talrijk en grillig uit te lopen, weet de Vlier overal wel een plekje te vinden. Zeker is dit het geval op voedingrijke bodems zoals plaatsen waar veel konijnen hun mest achterlaten of rondom verwaarloosde huizen. Sterk is hij ook: alleenstaand op oude muren kan hij daar uiteindelijk doorheen dringen. Ook in de duinen zie je zijn frappante aanpassingsvermogen terug. Daar is hij vaak een 'waaiboom' die, om zich te wapenen tegen de zilte zeewind, de toppen van de takken kaal houdt en met de heersende wind oostwaarts meebuigt.

Reptielenhuid

   Al valt de Vlier tussen bloei en vruchtzetting dan niet op, toch is het de moeite waard hem eens van dichtbij te bekijken. De schors van de takken is ruw en grillig en maakt bijna de indruk van een reptielenhuid. Overal zitten pukkels op, de zogenaamde 'lenticellen'. Dat zijn kurkachtige openingen waardoor lucht de plant in- en uitgaat. En als je binnenin een struikachtige vlier kruipt, kom je daar een bijna holle ruimte tegen. Dat komt doordat het vooral de takken aan de buitenzijde zijn die bladeren dragen.

   De Vlier was, vroeger meer dan nu, een geliefde boom bij kinderen. Voordat de elektriciteitsbuizen van kunststof hun intrede deden, was het 'kaboutertjeshout' namelijk ideaal om blaaspijpen van te maken. Het witte, sponsachtige merg van de takken (het 'kaboutertjesbrood') is zacht en laat zich er gemakkelijk uitdrukken. De Engelsen noemen daarom de Vlier wel de 'pipe-tree'. Van zo'n pijp kun je ook gemakkelijk een fluitje maken: neem een vingerdikke tak van zo'n zes centimeter lengte, haal het merg eruit en rondt de rand van één uiteinde met een mesje af. Klaar! Schuif je bovenlip al blazend over de opening, terwijl je met een vinger het gat aan de onderkant in meer of mindere mate afdekt. Als het lukt er geluid uit te krijgen, dan ben je een echte 'flierefluiter', dat wil zeggen: een lichtzinnige levensgenieter (hoewel met een 'f' geschreven komt dit woord waarschijnlijk toch van de vlier). Ook de Grieken kenden dit soort vlierefluitjes, die ze 'sambuca's' noemden. Waarschijnlijk stamt daar het woord 'Sambucus', het eerste deel van de wetenschappelijke naam van de Vlier, vanaf. Dezelfde vlierpijpen werden vroeger wel gebruikt om vuren mee aan te blazen. Mogelijk komt de Engelse naam voor vlier, 'elder', daar vandaan. Want in die naam zit het oud-Engelse woord 'aeld' dat 'vuur' betekent.

Judas

   De associaties met de Vlier zijn niet altijd positief. In ons taalgebruik vinden we dat bijvoorbeeld terug in het gezegde 'iemand onder of achter de vliender leiden'. Dat betekent zoiets als 'iemand om de tuin leiden'. De Vlier is in deze betekenis letterlijk een verraderlijke boom. Deze duiding hangt waarschijnlijk samen met de verhalen rondom Judas Iskariot, een van de twaalf discipelen van Jezus. Voor dertig zilverlingen verried hij Jezus aan de Romeinen. Maar hij kreeg spijt van zijn daad en verhing zich aan een Vlier. Overigens menen sommigen dat het niet de Vlier was waar Judas zijn leven aan beëindigde, maar de Judasboom, de 'Cercis siliquastrum'. Want die heeft kromme stammen en fraaie, vlinderachtige bloemen (de tranen van Christus).

   Aan het verhaal van Judas zit nog een ander verhaal. Op grote Vlieren, met name de exemplaren die op schaduwrijke en vochtige plaatsen staan, kan een grijsbruine trilzwam groeien, de 'Auricularia auricula-judae'. De Nederlandse naam voor deze schimmel is Judasoor (de oudere exemplaren krijgen een onregelmatige, oorachtige vorm). Met enige fantasie is daarmee de relatie met Judas gelegd. Want op het moment dat het duidelijk was dat hij Jezus had verraden, kwam een van de andere leerlingen naar voren en hakte een oor van zijn hoofd. Misschien is het daarom dat deze schimmel werd gebruikt tegen ontstekingen van mond en keel en verstikking?

Kruis van vlierhout

   Maar de Vlier stond ook onder positiever gesternte. Het lijkt wel alsof hij op de grens van het goede en kwade staat, zo dicht naderen die twee elkaar. In allerlei verhalen is de vlier de boom die het boze juist afschrikt. Een kruis van Vlierenhout, vastgemaakt aan de stal van de dieren, zou het kwaad buiten houden. Ook uit Engeland stamt het volksgeloof om Vlierbladeren te verzamelen op de laatste dag van april en die te bevestigen aan deuren en ramen. Zo weer je de heksen tijdens de heksensabbat in de Walpurgisnacht. Geplant bij een huis zou de Vlier werken als een bliksemafleider en zegen over de bewoners brengen. Maar pas op: hak hem niet om, want dan verbreek je die zegen! Het verbranden van Vlierenhout is nog erger. Dan komen de geesten die met de boom verbonden zijn los en jagen je na. Waarschijnlijk komt hier de (onterechte) gedachte vandaan dat hout van de Vlier niet kan branden. Dit soort gebruiken gaan waarschijnlijk terug naar oeroude tijden waarin je nooit zomaar een boom mocht snoeien of omhakken. Dat kon alleen met respect, onder het uitspreken van bezwerende rituelen en met de hoed in de hand.

Tussen geest en stof

   In andere overleveringen was deze boom was de plek van Holda, een vrouwelijk wezen dat leeft in het gebied tussen geest en stof. In het Duitse taalgebied is ze meestal bekend onder de naam Vrouw Holle, in Denemarken als Vrouw Hyldemoer (daarin is het Duitse woord voor vlier, Holunder, herkenbaar). Vrouw Holle is de hoedster van de kinderzielen voordat ze naar de aarde gaan en tevens de 'doodsengel' die ze na hun sterven ook weer meeneemt. De relatie van de Vlier met de dood komt terug in een gebruik uit Tirol om vlier op graven te planten en te snoeien in de vorm van een kruis. Als hij bloeide, dan was dat een teken dat de overledene zich gelukkig voelde. Vrouw Holle waakte ook over het zaad dat in de winter in de grond rust en gaf geschenken aan degene die vanuit hun hart wilden leven. Maar ook hier weer opgepast! Ga met respect om met Vrouw Holle en heb eerbied voor haar woonplaats, de Vlier. Want als je die zonder toestemming omhakt, dan raakt ze op drift en jaagt je achterna. En leg nooit een kind in een wieg van Vlierenhout, want dan trekt Hyldemoer het aan de benen eruit...

Werkzaamheid en toepassing

   Ook in de werkzaamheid van de Vlier liggen positieve en negatieve effecten dicht bij elkaar. De bladeren bijvoorbeeld ruiken en smaken onaangenaam. De wortels van de struik zijn giftig, maar kunnen toch worden gebruikt om het braken op te wekken en als laxeermiddel te dienen. Dat geldt ook voor de bessen. De pitten erin en ook het vruchtvlees van de onrijpe, groene bessen bevatten blauwzuur. Gelukkig verdwijnt dat tijdens het koken en blijft een zeer gezond sap over dat rijk is aan vitamine C. De bessen zijn een goede basis voor jams, eventueel in combinatie met appels. En je kunt er een heerlijke dieprode wijn van maken. Overigens bevat de vlier meer kleurstoffen, zoals de zwarte kleurstof uit de bast en wortels die in de Romeinse tijd al als haarverf werd gebruikt.

   Ook de bloemen zijn gezond. Ze werken licht laxerend en werden gebruikt als een drank tegen ontstekingen van de ademhalingswegen en verkoudheid. De bloempjes bevatten veel honing. Als je ze in pannenkoekenbeslag doet, krijgt dat een zoetige smaak. Ook thee getrokken van Vlierbloesems is zoet en bevat een etherische olie die licht bedwelmend werkt.

Vlierdrank

   Van de bloemen is ook een verfrissende zomerdrank te maken. Het recept is eenvoudig: pluk 150 gram droge Vlierbloesemschermen met bloemetjes die niet te ver zijn uitgekomen. Knip de stelen eraf. Doe ze in tweeënhalve liter water met daarin de schil en het sap van een halve citroen. Snijdt de andere helft in schijfjes en doe die erbij. Voeg eventueel het sap van twee citroenen erbij. Laat het geheel één tot twee dagen toegedekt staan bij kamertemperatuur. Zeef de drank en los er 250 gram vloeibare honing in op. Dit mengsel is in de koelkast zo'n dag of drie houdbaar. Vul de glazen tot de helft met dit sap en vul aan met mineraalwater. Een heerlijke drank voor de langste dagen van het jaar.

Vliermoedertje

   Dat de Vlier zo gezond is hebben we aan Vrouw Holle te danken, zoals het volgende verhaal vertelt. Lang geleden was ze in de kersttijd op weg naar de mensen. Ze liep over een met sneeuw bedekte heide en hoorde de dieren slapen en het sap in de planten stromen. Ze voorvoelde het voorjaar. Toen kwam ze een houterige, kale struik tegen: een Vlier. Die klaagde tegen vrouw Holle dat hij zich zo onnuttig voelde. Zelfs als brandhout wilden de mensen hem niet! Vrouw Holle raakte ontroerd door zijn jammerklachten en zei: 'Van nu af aan ben je mijn struik. Vlier zul je heten en de mensen zullen mij kennen als Vliermoedertje.' Vervolgens gaf ze de struik een genezende bast, sneeuwwitte bloesem en bloedrood vruchtensap. De mensen ontdekten al deze eigenschappen en plantten de Vlier, die ze vroeger zo hadden versmaad, in hun tuinen en op hun erven. In elk dorp groeide er een bij de bakoven. De zieken dronken het sap, de kinderen speelden in zijn schaduw en de bloesem geurde zoet...

R. van der Hoeden bewerkte tekst uit Flora's Kus met toestemming van Weleda

^Naar het begin van deze pagina